Superdiversiteit bepaalt onze toekomst

‘Frankrijk is veranderd, het leven is veranderd en de verandering zelf is veranderd’, schrijft Alain Finkielkraut in zijn jongste boek, Ongelukkige identiteit.

Finkielkraut begint met zijn herinnering aan de zonnige dagen van het studentenprotest in Parijs, toen revolutionairen en conservatieven nog uit dezelfde kringen voortkwamen en dezelfde waarden- en normenreferenties deelden. 46 jaar later stelt hij vast dat de toenmalige roep om omwenteling en revolutie heel anders uitgepakt heeft dan wat de aanstormende elite in 1968 voor ogen had.

De neergang van land en volk schrijft Finkielkraut op de eerste plaats toe aan het lakse migratiebeleid, gekoppeld aan een zo mogelijk nog lakser cultuurbeleid, dat niet langer opkomt voor correct en stijlvol taalgebruik en zich dus onderwerpt aan de grootste gemene deler of de jongste trend. ‘Wie zich vragen stelt over de zin van die verandering, krijgt prompt het opgewekte antwoord dat juist verandering zelf zinvol is, en dat het einde van een wereld niet het einde van de wereld is, maar de aanvang van een nieuw leven.’

Het veranderde land

‘Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van denken’, schrijft Dirk Geldof op de eerste regel van zijn boek Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert. Dat boek verscheen kort voor Superdiversiteit en democratie van Ico Maly, Jan Blommaert en Joachim Ben Yakoub. Beide boeken argumenteren dat het veranderde land waar Finkielkraut over klaagt een superdivers land is en de auteurs geven een goed inzicht in wat ze daarmee bedoelen.

Superdiversiteit is een overtreffende trap van een realiteit, niet een appreciërend waardeoordeel over die realiteit

Maly, Blommaert en Ben Yakoub herhalen het meermaals in hun boek: de “super” in superdiversiteit is niet te begrijpen zoals in superman of kei-super-cool, maar zoals in supermarkt, supernova of superstorm: het is een overtreffende trap van een realiteit, niet een appreciërend waardeoordeel over die realiteit. Ook Geldof benadrukt dat de term beschrijvend is. Wie zich afvraagt waarom de goede oude diversiteit of multiculturaliteit niet meer voldeed, moet enkel naar de enorm toegenomen verscheidenheid aan nationale of etnische herkomst van onze steden kijken.

In Antwerpen wonen net geen 170 nationaliteiten en in Londen worden 300 talen gesproken, schrijft Geldof. Het discours over allochtonen en multiculturaliteit impliceert nog vaak dat we het hebben over mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst, terwijl ‘in 2011 Marokko amper 6 procent van de migratie naar België vertegenwoordigde en Turkije amper 2 procent’, aldus Geldof.

Ico Maly beklemtoont in zijn bijdrage aan Superdiversiteit en democratie dat het niet enkel over een enorme diversificatie van nationale of etnische afkomsten gaat, maar ook over een exponentieel toegenomen diversiteit in religies en gebruikte talen en migratiemotieven.

Hier spreekt men Nederlands

Superdiversiteit en democratie onderscheidt zich door de drie gevallenstudies die de “empirische” basis vormen van de interpretaties en de meer ideologische beschouwingen daarna. Ico Maly beschrijft de Wondelgemstraat in Gent, Joachim Ben Yakoub de Fortstraat in Brussel-Sint-Gillis en Jan Blommaert de Statiestraat in Antwerpen-Berchem. Het zijn participerende observaties van bewoners, maar ze bevatten wel veel interessante vaststellingen over de specifieke geschiedenis en de actuele leefbaarheid van deze superdiverse straten en wijken, die overwegend gedreven blijkt door kleine ondernemers.

Het sociaal verkeer in de Antwerpse en Gentse wijken verloopt in “oecumenisch Nederlands”

Interessant daarbij zijn de heel concrete voorbeelden van hoe een superdiverse bewoning of gebruik van een wijk leidt tot aangepaste “infrastructuur”, zoals MoneyGram- of Western Union-winkels om geld naar het thuisfront te sturen, goedkope telefoonwinkels, etnische bakkers, slagers en superettes die snel inspelen op de toenemende diversiteit en daardoor minder etnisch worden.

Het sociaal verkeer in de Antwerpse en Gentse wijken, stellen Maly en Blommaert vast, verloopt in wat zij “oecumenisch Nederlands” noemen: vaak erg beperkt qua woordenschat en grammatica, maar nuttig als eerste uitwisseling tussen mensen die geen ander platform van onderhandeling hebben.

Beide auters zijn daar nogal enthousiast over, al stelt Blommaert vast dat de grenzen van de communicatie soms erg snel bereikt worden: ‘Zo is een vraag als “hoe gaat het nog met de kinderen?” onbegrijpelijk voor dezelfde bakker die in perfect Nederlands de verkooproutines uitvoert.’ Als de auteur een pagina verder schrijft: ‘Dit oecumenisch Nederlands is een kerninstrument voor de convivialiteit in de buurt’, kan dat dan ook alleen maar betekenen dat samenleven zonder dit minimum minimorum echt niet mogelijk is.

Pleiten voor investeringen in meer en betere beheersing van het Nederlands is politiek voor Blommaert en Maly wellicht niet haalbaar, maar het zou een logische conclusie zijn van de vaststelling dat communicatie en onderhandeling de buurten leefbaar maakt.

Superdivers en transnationaal

In zijn conclusie stelt Jan Blommaert dat wie zich niet wenst aan te passen aan de superdiverse realiteit van vandaag dan ook moet aanvaarden ‘dat we geen open, pluralistische, democratische en verlichte samenleving meer zijn’. Superdiversiteit van Geldof is minder ideologisch. Dat maakt zijn boek leesbaarder voor een breed publiek, ook al is het minder gevuld met concrete voorbeelden uit het straatleven. Het is wel een helder en vrij volledig overzicht van de complexe gelaagdheid die kenmerkend is voor de realiteit die met het S-woord aangeduid wordt.

Bij arbeidsmigranten en lagergeschoolde migranten worden transnationale contacten sneller geassocieerd met neerwaartse mobiliteit en een vermeende mislukking van de integratie

Geldof beschrijft bijvoorbeeld uitgebreid op welke manieren de diversiteit van de stad vandaag gecombineerd wordt met een transnationaal bestaan via schotelantennes, skype, goedkope vluchten, gemengde huwelijken, geldstortingen.

‘Bij hogergeschoolden en hogere inkomensgroepen interpreteren we transnationale netwerken vaak als deel van hun opwaartse mobiliteit. Bij arbeidsmigranten en lagergeschoolde migranten worden transnationale contacten sneller geassocieerd met neerwaartse mobiliteit en een vermeende mislukking van de integratie.’

Maly en Blommaert verwoorden het zo: ‘We leven in tijden van transnationalisme met echte wereldburgers. En dat is niet langer het voorrecht van een elite, maar ook het noodlot van de lagere klassen.’

Met deze twee boeken zou het gesprek over diversiteit in Vlaanderen zich definitief moeten verleggen van het multiculturele ongenoegen naar het begrijpen van een vloeibaardere, diversere realiteit met nieuwe politieke en sociale uitdagingen. Het aanpakken van nieuwe ongelijkheden is er daar één van, misschien wel de belangrijkste. De vier auteurs zijn het ook eens over hun conclusie: ‘De manier waarop we met onze superdiversiteit omgaan, zal de toekomst van onze steden en onze samenleving mee bepalen’, zoals Geldof het formuleert. Au boulot, citoyens!

Superdiversiteit en democratie door Ico Maly, Jan Blommaert en Joachim Ben Yakoub is uitgegeven door Epo. 219 blzn. ISBN 978 94 91297 66 3
Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert door Dirk Geldof is uitgegeven door ACCO. 213 blzn. ISBN 978 90 334 9336 2
Ongelukkige identiteit door Alain Finkielkraut is uitgegeven door De Bezige Bij Antwerpen. 173 blzn. ISBN 978 90 8542 593 9