Elvis was een Turk

Met Turkey Unveiled, een studie van modern Turkije, bewees hij al dat hij zijn inzichten en ervaringen met een groot publiek kan delen. Maar Pope’s honger om de Turkse wereld te verkennen, bleek daarmee niet gestild. In De zonen van de Veroveraars verkent hij een wereld die hij in het Engels Turkic noemt, en waarvoor in de vertaling van zijn boek het ietwat vreemd klinkende Turkisch gebruikt wordt. Dat woord klinkt niet alleen taalkundig een beetje krom, het zal ook bij weinig mensen een licht doen branden.
Hugh Pope bekent tussen de regels door dat hij al jarenlang in Turkije woonde vooraleer het woord Turkic of Turks in de breedst mogelijke betekenis van het woord, hem ter ore kwam. Dat gebeurde toen hij vernam dat in Noordwest-China, duizenden kilometers van Turkije verwijderd, Turkssprekende nationalisten in opstand waren gekomen tegen het centrale gezag in Peking.
De manifestanten, een volk dat zich de Oeigoeren noemde, riepen een zekere Isa Alptekin uit als hun leider. Alptekin bleek in Pope’s woonplaats Istanbul te wonen, waar hij jaren voordien politiek asiel had gevraagd en gekregen. Pope zocht hem op en leerde tot zijn grote verbazing dat Isa Alptekin, toen 87 jaar oud, 40 jaar voordien een eerdere Oeigoerse opstand had geleid.
Die had kortstondig geleid tot de Republiek van Oost-Turkestan, een autonomie die de Chinezen amper 14 maanden zouden tolereren. Isa Alptekin in Turkije maakte Hugh Pope duidelijk dat er achter Ankara nog een veel grotere wereld lag die zich “Turkisch” mag noemen, en die zich uitstrekt van de Balkan tot de Chinese Muur.
Linguïsten rekenen Turks met 180 miljoen sprekers tot de 10 grootste taalgroepen ter wereld. De grootste groep van de Turkssprekenden woont uiteraard in de Turkse republiek (72 miljoen inwoners), met Ankara als hoofdstad. Voorts zijn er Turkssprekende minderheden in Afghanistan, Armenië, Syrië, Griekenland, Bulgarije, Servië, Irak en Tadzjikistan. Belangrijke Turkse minderheden zijn er ook in Iran (15 miljoen Azeri’s), Rusland (o.a. de Tataren) en China (naar schatting 12 miljoen Oeigoeren in de Xinjiang-provincie in Noordwest-China).
Maar de meeste kilometers legde Pope af in de Kaukasus en Centraal-Azië, waar Turkssprekende meerderheden wonen in landen als Oezbekistan, Turkmenistan, Azerbeidzjan, Kirgyzstan en Kazachstan. Dat zijn stuk voor stuk landen waarvan westerlingen zich moeilijk een voorstelling kunnen maken. Die onbekendheid is deels te verklaren door de geografie. De Centraal-Aziatische republieken zijn landlocked, of grenzen hoogstens aan binnenzeeën. Dat maakte contact en handel met het Westen lange tijd erg beperkt.
Bovendien leefden veel Turkse volkeren, met uitzondering van de Turken in Anatolië, decennialang onder de ijzeren vuist van Moskou, of zoals de Oeigoeren in China onder het juk van Peking. Het is pas met het verkruimelen van het Sovjetrijk dat de Turkse identiteit van de volkeren die landen als Kazachstan, Kirgyzstan, Oezbekistan, Azerbeidzjan en Turkmenistan bevolken opnieuw het daglicht zag. Meteen werd duidelijk hoe kunstmatig de grenzen waren die Stalin destijds als Commissaris voor nationaliteiten getrokken had.

Westwaarts

Tijdens zijn reizen in de regio stelde Pope vast dat hij een heel eind kwam met zijn Istanbul-Turks. Tegelijk wijst de enorme oppervlakte van het spreidingsgebied ook aan hoe overheersend  de Turkse cultuur geweest is. Meer dan 1000 jaar lang zwaaiden beroemde krijgers, gevreesde horden en belangrijke dynastieën van Turkse origine de scepter over de enorme Centraal-Aziatische landmassa. De namen klinken bekender dan de samenhang ertussen: de Hunnen, de Selçukken, de Mamlukken, de Gouden Horde en Dzjengis Khan. Pope merkt op dat hun migratie steeds westwaarts was.
Het waren Turkse nomadische stammen die tussen de tiende en veertiende eeuw vanuit de Aziatische steppen optrokken om zich te verspreiden in wat nu het Midden-Oosten heet. Het waren de Ottomanen die Constantinopel veroverden en daarmee het Byzantijnse Rijk ten val brachten.
Die expansie westwaarts werd pas gestopt voor de poorten van Wenen, toen de Ottomaanse legers in 1683 teruggeslagen werden. Zonder die nederlaag lag de weg voor de Ottomanen open tot aan de Atlantische Oceaan. Het boek verklaart meteen ook van waar het archetypische beeld van de Turk als veroveraar, dat in het onderbewustzijn van de Europeanen leeft, komt.
Eeuwenlang werd over de Turken alleen gesproken in termen van militaire successen en confrontaties. Dat beeld spookt ook vandaag nog door de Brusselse vergaderzalen tijdens de toetredingsgesprekken van Turkije met de EU.
Uiteraard gaat Pope op zoek naar het antwoord op de vraag wat al die Turkse volkeren aan het einde van de 20ste, begin 21ste eeuw met elkaar gemeen hebben. Die vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden, maar Pope biedt toch enkele aanzetten. Hij ziet in de Turkse wereld niet enkel een linguïstische verwantschap, maar ook een pragmatische beleving van de islam, een neus voor handel en bovenal een hang naar sterk leiderschap en een daarmee samenhangende militaire traditie. Historici geven Pope daarin gelijk.
Een gedegen militaire organisatie en een stevige centrale administratie waren inderdaad de bouwstenen waarop zowel het rijk van Dzjengis Khan, de Mongolen, de Selçukken en de Ottomanen gevestigd werd. In de Engelstalige pers kreeg Pope kritiek te slikken voor zijn opmerking dat de Turkse volkeren de neiging hebben te kiezen voor autoritaire regimes. Hem werd verweten te veralgemenen, en daarbij werd verwezen naar de pro-democratie bewegingen die recent in Kirgyzstan en Oezbekistan op gang kwamen. Maar de manier waarop beide bewegingen intussen geëvolueerd zijn, lijkt Pope gelijk te geven.
Pope rekent ook de islam als een bindende factor tussen de Turkse volkeren. De statistieken spreken hem daarin niet tegen. De overgrote meerderheid van de Turkssprekenden is soenniet, enkel de Azeri in Azerbeidjan en Iran zijn sjiiet. Pope omschrijft de islam van de Turkische volkeren  als pragmatisch, iets wat in het Westen zeker niet ontkend wordt.

Pan-Turkisme

Pope hoedt er zich wel voor om de eenheid tussen de Turkse volkeren te overroepen. Hij wijst op de beperkte impact van het pan-Turkisme, een ideologie die alle Turkse volkeren wil verenigen in een staat die zich zou uitstreken van Centraal-Azië tot aan de Middellandse Zee. De laatste opstoot daarvan was merkbaar toen Moskou begin jaren negentig zijn greep op de Centraal-Azië loste en de toenmalige Turkse president Özal verklaarde dat de ‘21ste eeuw de eeuw van Turkije en de Turken zou worden’.
Özal stuurde een legertje Turkse leraren, ingenieurs en zakenlui uit naar de Kaukasus en Centraal-Azië, en kreeg zelfs het Turkse leger zo ver dat adviseurs naar de voormalige Sovjetrepublieken afreisden. Maar tot veel meer dan culturele uitwisselingen en bescheiden economische samenwerkingsverbanden heeft het pan-Turkisme nooit geleid.
Integendeel, de hang naar het Westen is in de regio nog altijd veel groter dan die naar het oosten, stelt Pope vast. De Turken in Turkije mogen dan wel nationalistisch van inborst zijn, hun fascinatie voor Europa en de welvaart, ontwikkeling en prestige waar het continent voor staat, is vele malen groter dan de nostalgie naar hun mythische en roemrijke verleden.
Pope schrijft: ‘Ik stak de brug over die de enige fysieke verbinding is tussen de Anatolische Turken en de Turkse wereld in het oosten. In 1992 hadden de Turken en de Azerbeidzjanen de metalen constructie met veel toeters en bellen geopend en de naam Brug van de Hoop gegeven. Maar die hoop bleek ijdel. Enkele jaren later sprak de lokale bevolking alweer van de Brug van het Verlangen, de benaming die ze tijdens de constructie had gekregen.’
Dat de Turken niet echt bezig zijn met het verleden heeft ook alles te maken met de leer van Atatürk. Die deed hen breken met het verleden en legde het volk een maatschappijbeeld op waarbij het begrip vooruitgang geassocieerd werd met Europa.

Brainwashing

De Turkse gemeenschappen in Centraal-Azië ondergingen hun eigen manier van brainwashing. 150 jaar lang leefden ze onder tsaristisch en communistisch bewind, inclusief een opgelegde politiek van bevolkingsuitwisselingen en etnische vermenging. Dat leidde onvermijdelijk tot het verwateren van hun identiteit.
Toen eind jaren tachtig de invloed van Moskou begon te tanen, kwam met de Verenigde Staten een nieuwe speler op het toneel. Washington zag in Centraal-Azië een potentiële bufferzone tussen Europa/Azië en de vaak turbulente regio ten zuiden daarvan.  9/11 en de daaropvolgende invasie van Afghanistan tegen het Taliban-regime maakte dat Washington Centraal-Azië aanstipte als een nog grotere prioriteit.
Het gemeenschappelijke verleden van de Turkse staten weegt in de regio duidelijk minder zwaar dan de dollar. Al is ook de invloed vanuit Turkije vooral mercantiel. Wie vanuit Ankara oostwaarts reist, ziet tot ver in Centraal-Azië Turkse ondernemers aan het werk, bijvoorbeeld in hotels die Istanbul of Ankara heten, en vindt overal Turkse ijskasten gevuld met geïmporteerd Turkse lekkernijen.
 ‘Pragmatisch’ is een woord dat Pope graag hanteert om de Turkse kijk op de wereld te omschrijven. Met dit boek verwijst Pope de droom van het pan-Turkisme definitief naar de prullenmand. Hij ziet dat de Turkse volkeren uit Centraal-Azië zich laten inspireren door de dynamiek en moderniteit van moederland Turkije, eerder dan vage droombeelden achterna hollen die gebaseerd zijn op een verleden dat overigens nooit écht gemeenschappelijk geweest is.
Niet toevallig is één van de boeiendste hoofdstukken uit De zonen van de Veroveraars gewijd aan het bezoek van de auteur aan de Oeigoeren in China, waaraan Pope door zijn kennismaking met Isa Alptekin een bijzondere band overhoudt. Het is ook het meest avontuurlijke deel van het boek, omdat Pope er geheime ontmoetingen heeft met Oeigoer-nationalisten die opkomen voor hun Turkse identiteit, tegen het centrale gezag van Peking in.
Over het aantal Oeigoeren dat in China leeft, lopen de schatttingen uiteen. De Chinese overheid heeft het over 8 miljoen, westerse waarnemers ramen hen op 12 miljoen. Zoals China dat ook in andere regio’s doet, legt het in de provincie Xinjiang een politiek van chinificatie op door massaal Han Chinezen te laten immigreren. Die maken nu al de helft van de bevolking uit en krijgen van de overheid bovendien de belangrijkste posten en bestuursmandaten toegewezen.
Pope zelf ziet de toekomst voor de Oeigoeren weinig rooskleurig in, zeker nu in de internationale gemeenschap niemand China tegen de haren in durft te strijken om de eigen economische belangen niet in het gedrang te brengen. ‘Het enige toevluchtsoord voor de Oeigoeren’, zegt Pope, ‘lijkt de fundamentalistische islam.’ Volgens hem heeft sinds de dood van Isa Alptekin in 1995 het Oeigoerse nationalisme steeds meer een religieuze invullling gekregen.
Maar Pope reist ook westwaarts, in de richting van de Turkse diaspora in Europa. In Duitsland en Nederland is hij te gast bij de grote Turkse gemeenschappen die daar wonen, en onderzoekt hij hoe zij omgaan met hun Turkse identiteit. Hoogst vermakelijk is zijn bezoek aan de VS, waar ook een groeiende Turkse en Centraal-Aziatische gemeenschap leeft.
Pope gaat in alle ernst in op wetenschappelijk onderzoek dat bewijzen aandraagt dat mensen van Turkse origine de Beringstraat naar Alaska overstaken en op die manier de voorvaderen van de Amerikaanse Indianen genoemd kunnen worden. Of Elvis werkelijk een Turk was, zoals sommige voorstanders van die theorie beweren, laat Pope wijselijk over aan de lezer.
De ondertitel De herrijzenis van de Turkische volkeren getuigt van de optimistische kijk van Pope op de evolutie van de volkeren die hij gedurende zijn 15 jaar durende queeste heeft leren kennen. De Turkse diaspora in Europa vertaalt zich in economische, culturele en sociale impulsen die thuisland Turkije gunstig beïnvloeden.
En hoe moeilijk de onderhandelingen met Brussel ook mogen verlopen, tegelijk is het een feit dat de Europese Unie voor Ankara nog nooit zo dichtbij geweest is. Sommige Turkse volkeren verkiezen te blijven aanleunen tegen Moskou, dat zich opnieuw als wereldspeler op de internationale scène opwerpt. Andere Turkse republieken, zoals Kazachstan, Azerbeidzjan en Oezbekistan hebben dankzij de olie en gas onder hun voeten geen gebrek aan potentiële vrijers om hun economische belangen uit te bouwen, maar worstelen met een democratisch deficit. Pope heeft vooral te doen met de Oeigoeren in China, die in een weinig benijdenswaardige positie zitten.
 
Zonen van de Veroveraars is een boek geworden dat wellicht alleen Hugh Pope kon schrijven. Niet alleen omdat hij met Turks, Farsi en Arabisch de juiste talenkennis op zak heeft, maar ook omdat zijn enthousiasme gestoeld is op een grote interesse voor de cultuur waarin hij te gast is en voor de mensen die hij ontmoet. Hij voelt zich net zo goed op zijn gemak bij een kopje thee met een tabaksverkoper als op het pluche van een ministerieel kabinet.
In De zonen van de Veroveraars toont Hugh Pope dat hij de reflexen van de journalist heeft om nieuws te vinden, maar net zo goed het talent van de schrijver om de vluchtigheid van de actualiteit een meerwaarde te geven. De zonen van de Veroveraars werd een reisverslag annex politieke analyse annex geschiedkundig werk. En toch slaagt Pope erin om het boek de nodige humor mee te geven.  Maar de allergrootste verdienste van Hugh Pope is dat zijn boek een wereld ontsluit. En dat is een compliment waarmee elke schrijver in zijn nopjes moet zijn.
Zonen van de Veroveraars. De herrijzenis van de Turkische volkeren door Hugh Pope is uitgegeven door Uitgeverij Atlas. ISBN 9789045015774