Op de vleugels van de draak

Door de veelheid aan verhalen wordt goed duidelijk hoe Chinezen over Afrikanen denken en vice versa, hoe de handelstrafiek precies in z’n werk gaat, waarom China het in Afrika als handelspartner overneemt van Europa, waarom de Chinezen langer werken dan de Congolezen, enz. enz.

Wat doet die hele handelstrafiek met de mensen die erbij betrokken zijn? Wat zijn de drijfveren van Afrikanen om weg te gaan uit hun land, of van Chinezen om te gaan werken in Afrika? Wordt de Chinese samenleving, en de samenleving in, pakweg, Congo, er beter van? Die vragen lopen, hoewel ze nooit expliciet gesteld worden, als een rode draad door het boek. Dat is de grote kracht van dit boek. De ‘Congolese Chinees’ Daniel  beantwoordt alvast één belangrijke vraag:

 ‘Congo  is een slecht land’, zegt Daniel, ‘daarom ben ik weggegaan. Wij hebben misschien rijkdommen, maar we zijn niet solidair. De Chinezen komen alles bij ons stelen en de Congolese autoriteiten helpen hen daarbij terwijl ze zelf ook iets in hun zak stoppen.’ (blz. 276)

Wat Daniel hier over Congo zegt, zou je na lezing van het hele boek, ook over andere Afrikaanse landen kunnen zeggen: Individuele Afrikanen hebben massaal de weg naar China gevonden om handel te drijven. Zij en hun families worden daar beter, rijker van, maar de maatschappij in veel Afrikaanse landen wordt daar over ‘t algemeen niet veel  beter van. Afrikaanse regimes sluiten weliswaar lucratieve deals met Chinese bedrijven, waardoor in het beste geval de infrastructuur er op vooruit gaat, maar aan de andere kant worden veel natuurlijke rijkdommen verkwanseld en verrijkt een kleine groep machthebbers en hun entourage zich ten koste van de grote massa, waardoor de kloof tussen arm en rijk alsmaar groeit.

Toch is de boodschap van de vele stemmen in dit  boek ook: jullie Europeanen palaveren maar over good governance, milieu en mensenrechten, maar ondertussen is de bevolking in Afrika daar de laatste decennia ook niet veel  mee opgeschoten. De Chinezen handelen tenminste,  ongehinderd door gewetensvragen over milieu, ethiek of arbeidsomstandigheden, en bovendien niet gehinderd door de koloniale erfzonde.  De handelsrelatie tussen China en Afrika vindt meer op voet van gelijkheid plaats. Of, zoals Jan Goossens het in  De Standaard van 28/29 september formuleerde:

De Europese beschaving krijgt stevige concurrentie van China en zelfs Afrika (…) In het verhaal van doodgewone mensen wordt de globalisering concreet.

Het verhaal van Lieve Joris gaat echter lang niet alleen over doodgewone mensen, maar ook over Afrikaanse handelaars die het kapitaal hebben om containers vol te laden en naar Afrika te verschepen. De meesten waarmee ze praat, hebben het op een of andere manier al gemaakt in China. En dat heeft zo zijn effect op de bril waarmee ze naar de wereld en naar andere culturen kijken. Wat dat betreft kun je beter het laatste hoofdstuk van David Van Reybrouck’s Congo, een geschiedenis lezen, waarin hij dezelfde thematiek aanroert, maar dat beter de gevolgen van heel de handelstrafiek op de gewone Congolees weergeeft:

Een 20-voet-container naar Matadi laten verschepen kost 5600 dollar, een 40-voet-container 10.000 dollar. De importheffingen komen daar nog eens bovenop en Congo heeft de duurste douane ter wereld. (…) De officiële tarieven zijn zoals altijd onderhandelbaar, maar velen geven er inmiddels de voorkeur aan om hun vracht naar Pointe-Noire in Congo-Brazzaville  te verschepen (…) Een vrachtwagen brengt hem dan naar Brazzaville en daar worden hun honderden zakken nootmuskaat op de veerboot naar Kinshasa overgeladen, de veerboot waarop het transport sinds jaar en dag door rolstoelpatiënten gebeurt, want zij mogen voor een lager tarief oversteken. Kreupelen als kruiers, ik heb het met eigen ogen gezien. De gehandicapten met wie ik sprak, beschouwden het als een verworven recht om tegen betaling hun rolstoel vol te laden met stapels zakken, tot ze zelf niets meer zagen, om dan als passagier de boot op te rollen. (Congo, een geschiedenis, blz. 572)

Het is inderdaad goed, zoals Jan Goossens  in De Standaard van 28/29 september stelt, dat Lieve Joris vooral ‘kijkt, luistert, ontmoet en noteert, zonder ooit te vertrekken van grote theoretische bespiegelingen of zich te verliezen in anekdotische interpretaties of gemakzuchtige veroordelingen.’ Maar, wat meer anekdotiek, theoretische bespiegeling, wat meer empathie ook  – à la Van Reybrouck – had het boek wat vlotter leesbaar gemaakt.

Lieve Joris ontmoet in haar boek erg veel mensen, die erg veel vertellen, vooral over anderen die ze kennen, waardoor je na een paar honderd bladzijden zoiets hebt van: ‘nu weet ik het wel’.  De oordelen en vooroordelen buitelen als het ware over elkaar heen, zoals hier uitspraak van een Ghanees die in China woont:

De Afrikanen gedragen zich volgens hem in Guangzhou hetzelfde als thuis. De Congolezen houden van dansen, zelfs op straat. De moslims zijn relatief goed georganiseerd en laten hun familie soms overkomen. Ghanezen, Malinezen, Guineeërs – na hun werk gaan ze naar huis, eten, praten met hun vrouw, spelen met hun kinderen. De Nigerianen vallen het meest op: ze zijn succesvolle zakenlui, maar zitten ook in de drugshandel en raken het vaakst betrokken bij gevechten, ‘They prosper or fail’. (blz. 82)

Zelden vertelt iemand iets over zichzelf. Dat maakt dat je als lezer weinig voeling krijgt met de karakters die Lieve Joris opvoert. Als lezer heradem je dan ook wanneer de schrijfster zelf, via scherpzinnige bespiegelingen zoals de volgende, aan het woord is:

Het is in China niet als in Europa, waar de staat voor je zorgt of waar je een baantje als straatveger kunt vinden – dat soort baantjes doen de Chinezen namelijk zelf. Er valt niets te halen als je zelf niets meebrengt. De Chinezen hebben nooit iemand gekoloniseerd en zijn dus niemand iets verschuldigd. (blz. 81,82)

Of wanneer ze zich mengt in een gesprek, wat discussies uitlokt die meer de ziel van de mensen blootleggen. Dat is vooral het geval, en daarom boeiender om te lezen, als Lieve Joris, op blz. 281, weer in Congo is beland; ze laat minder mensen aan het woord, maar reflecteert zelf meer over haar ervaringen in China en Afrika, wat vaak beklijvende passages oplevert:

Een vriend verderop in de straat slaat basketbalschoenen in bij een handelaar in KInshasa, die ze in grote hoeveelheden uit China haalt, waardoor niemand tegen hem op kan concurreren. ‘Vervolgens komen Zaïrezen ze bij mijn vriend kopen omdat ze veronderstellen dat ze uit Parijs komen.’ Zo verdient iedereen iets, denk ik, al verplaatsen ze alleen maar lucht – koloniale lucht. (blz. 301, 302)

Het deel over Congo lijkt meer vanuit haar zelf geschreven, met meer inlevingsvermogen, met meer empathie. Misschien is dat omdat Lieve Joris in Congo weer het gevoel heeft thuis te komen, zoals Miriam Grootscholten in AfrikaNieuws ook stelt: 

In China voelt ze zich niet zo thuis. Hoe anders is dat als ze, na een verblijf bij Chinezen in Zuid-Afrika, weer terug is in Congo. Sinds haar boek De hoogvlaktes uit 2008 was ze daar niet meer geweest en in de beschrijving van haar terugkeer in het land is ze het meest persoonlijk. (AfrikaNieuws.nl, 27 september 2013)

Al bij al geven de verhalen die Lieve Joris in Op de vleugels van de draak optekent een goed beeld van de vlucht die de handelstrafiek tussen China en Afrika de laatste tien jaar genomen heeft en brengt het de bij velen nog altijd levende gedachte dat het Westen het centrum van de wereld is, serieus aan het wankelen.

Gilbert Braspenning volgt fictie- en non-fictieliteratuur over en uit Afrika.