Zijn bommen op burgers binnenkort verleden tijd?

83 landen ondertekenden recent een nieuw internationaal akkoord tegen het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden. Dat blijkt hoognodig: conflicten worden steeds vaker in steden uitgevochten. Maar liefst 9 op de 10 slachtoffers van bombardementen in bewoond gebied blijken burgers te zijn. MO* legde de impact van de bommenoorlog onder de loep. ‘Nee, precisiebommen zijn nóóit precies.’

Het nieuwe internationale akkoord gaat over het gebruik van zware explosieve wapens in bewoond gebied – ’explosive weapons in populated areas’ of EWIPA in vakjargon. Of in duidelijker taal: bommen op doelwitten waar zich (ook) veel burgers bevinden.

‘90% van de slachtoffers van bombardementen zijn burgers. En in 90% van de gevallen zijn die slachtoffers in stedelijk gebied gevallen’, stelt Iain Overton, directeur van de Londense ngo Action On Armed Violence. ‘En dat cijfer is niet mis te verstaan. We zien consequent datzelfde verontrustende cijfer opduiken.’

Action On Armed Violence monitort sinds 2010 wereldwijd alle incidenten met explosieve wapens. ‘Per dag verwerken we gemakkelijk tientallen incidenten. Over de voorbije twaalf jaar gaat dat intussen over meer dan 21.000 voorvallen die voor meer dan 290.000 doden en gewonden hebben gezorgd’, vat Overton samen.
 

Stigmatisering als drukmiddel

Ook Alma Taslidžan kent de cijfers. ‘Het aantal burgerslachtoffers gaat ons begrip volledig te boven. We kunnen en moeten burgers beter beschermen.’ Taslidžan is pleitbezorgster voor ontwapening en bescherming van burgers bij de ngo Handicap International. Ze is een van de voortrekkers van het internationaal akkoord tegen het gebruik van explosieve wapens in bevolkt gebied, dat 83 landen op 18 november ondertekend hebben.

‘Hier is geschiedenis geschreven’, zegt Taslidžan. ‘De directe en indirecte gevolgen van deze wapens worden hiermee erkend. Als ngo zijn wij vooral tevreden met de sterke belofte voor slachtofferhulp.’

‘Door ruchtbaarheid te geven aan het probleem, komt er een verschuiving in wat men publiek aanvaardbaar vindt.’
- Iain Overton

Het akkoord is een niet-bindende politieke verklaring. ‘Maar op zich is dat geen zwakte’, zegt Taslidžan. ‘We weten dat staten evenveel belang hechten aan politieke akkoorden dan aan legaal-bindende verdragen omdat er stigmatisering mee gepaard gaat, met politieke en economische gevolgen. Hoe meer we het probleem aankaarten en bekend maken, hoe meer druk gevoeld wordt om aan te sluiten en het akkoord te implementeren.’

‘Door ruchtbaarheid te geven aan het probleem, komt er een verschuiving in wat men publiek aanvaardbaar vindt’, vult Overton aan. ‘Staten die zich als geloofwaardig en betrouwbaar willen profileren, zullen die wapens niet meer op die manier gebruiken.’

Ook dominante militaire machten zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk hebben het akkoord ondertekend, en dat juicht Overton ook erg toe. ‘Zij bevestigen het belang en de urgentie van het akkoord.’

België voorop

Uiteindelijk schaarden 83 landen, waaronder ook ons land, zich achter het akkoord tegen explosieve wapens in bevolkte gebieden. Dat gebeurde niet zonder slag of stoot. ‘Toen we het probleem van EWIPA tien jaar geleden op de agenda wilden zetten,’ vertelt Taslidžan, ‘kwam bijna niemand rond de debattafel zitten. Voor heel wat staten en militaire mogendheden klonk het idee te verregaand. Terwijl het dat totaal niet is: het gaat hier om burgerslachtoffers die vermeden kunnen worden.’

‘Sinds de escalatie van de oorlog in Oekraïne is het akkoord in een stroomversnelling gekomen.’
- Samuel Cogolati

België sprong als eerste land ter wereld mee aan boord van deze #StopBombingCivilians-campagne. In mei 2021 diende het Belgische parlement als eerste ter wereld een resolutie in tegen het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden.

Ecolo-parlementslid Samuel Cogolati trok aan de kar van het voorstel. ‘Sinds de escalatie van de oorlog in Oekraïne is het akkoord in een stroomversnelling gekomen. Het probleem komt plots heel dichtbij, en dat opent de ogen voor de realiteit,’ zegt hij.

De eerste stap om bommen uit steden te mijden is hiermee gezet, vindt Alma Taslidžan. ‘Landen moeten een einde maken aan wat in recente oorlogen een systematisch scenario is geworden. We zijn als ngo heel blij met dit historische moment in Dublin, maar het echte werk moet nu nog beginnen.’ Om op het terrein echte veranderingen te zien, moeten de ondertekenende landen het akkoord gaan implementeren en opvolgen.

Ngo’s zoals Handicap International en Action On Armed Violence zullen daarom campagne blijven voeren en gaan aankloppen bij de landen die nog niet getekend hebben. China en Israël waren vaak aanwezig bij de opmaak van het akkoord, maar hebben niet ondertekend. ‘Zij wilden enkel akkoord gaan met een sterk afgezwakte versie van de verklaring’, zegt Taslidžan.

‘Om een verschil te kunnen maken in de praktijk, mogen we daar niet aan toegeven. We willen samenwerken met landen die oprecht bereid zijn om degelijk werk te maken van de bescherming van burgers. Uiteindelijk hopen we dat dit akkoord in de toekomst sterker wordt, de standaard wordt, waardoor we hen uiteindelijk alsnog over de streep te kunnen trekken’, stelt ze hoopvol.

Slachtoffer voor het leven

Ngo’s zoals Handicap International verzamelden doorheen de jaren vele getuigenissen en gegevens over de schade die explosieve wapens aanrichten bij burgers. ‘Militairen houden geen rekening met de wijdverspreide domino-effecten die een explosie met zich meebrengt’, zegt Taslidžan. ‘We moeten hen in de schoenen van een slachtoffer zetten.’

‘Stel je voor dat je wakker wordt en een deel van je lichaam mist. Het duurt vaak maanden of jaren om dat te aanvaarden.’
- Alma Taslidžan

Een van de vele slachtoffers is Abdullah, een jongen van 12 jaar uit Jemen, die in december 2019 zwaargewond raakte. Hij was samen met wat vrienden buiten aan het spelen toen er een luchtaanval plaatsvond. Abdullah verloor zijn rechterbeen. Zijn neef overleefde het niet.

‘Stel je voor dat je wakker wordt en een deel van je lichaam mist. Het duurt vaak maanden of jaren om dat te aanvaarden. Los van het andere leed dat je nog moet verwerken’, vertelt Taslidžan. Als hulpverlener heeft ze al tientallen gelijkaardige verhalen gehoord.

Een foto van twee andere slachtoffers trok wereldwijd de aandacht: de Syrische vader Munzir, die een been verloor, die zijn zoontje Mustafa – zonder armen en benen – de lucht in tilt. In 2019 won het shot van de Turkse fotograaf Mehmet Aslan de prestigieuze Siena International Photo Award als ‘Foto van het Jaar’.

Munzir en Mustafa zijn oorlogsslachtoffers uit Syrië. Het gezin ondervond de zware gevolgen van bombardementen aan den lijve. Vader Munzir werd in 2014 getroffen door een bombardement in de Syrische provincie Idlib. Hij verloor daarbij zijn rechterbeen.

Drie jaar later werd de stad waar het gezin verbleef, Khan Sheikhoun, bestookt met chemische bommen. Munzirs vrouw Zeyneb was een van de slachtoffers. Ze was op dat moment 3,5 maanden zwanger.

De bommen bevatten saringas, een van de gevaarlijkste zenuwgassen, kostten meer dan 80 mensen het leven en maakten honderden gewonden. Zeyneb overleefde als bij wonder. Maar bij de bevalling bleek hun zoontje Mustafa aan een zeldzame ziekte te lijden. Hij werd geboren zonder armen of benen.

Precisiebombardementen zijn nooit “precies”

Ook hulpverleners stellen vanop de eerste rij vast welke schade explosieve wapens aanrichten in bevolkte gebieden. Revalidatiespecialist Eric Weerts werkte de laatste tien jaar vooral in het Midden-Oosten. In Afghanistan en in Gaza moest Weerts regelmatig schuilen voor bommen in de kelder, tot de situatie veiliger was om verder te werken.

Hij was in oktober in Mosoel, de stad in Irak die in 2017 platgebombardeerd werd in de strijd tegen IS. ‘Al zijn we nu vijf jaar na de val van de Islamitische Staat, de stad ligt nog steeds in puin’, vertelt hij. ‘Om IS te verslaan, is men destijds met de grove borstel door Mosoel gegaan. Er was een deel van de stad dat beschouwd werd als het IS-bolwerk, waar IS-sympathisanten woonden.’

‘Als ik daar nu gasten zie van achttien, negentien jaar of jonger, met enorme fysieke en mentale complicaties, dan waren dat tijdens de aanvallen dus kinderen van dertien, veertien jaar of jonger. Maar kunnen kinderen al sympathieën hebben voor een bepaalde groepering?’, vraagt hij zich af.

‘Die kinderen kregen vaak moeilijker toegang tot medische zorg’, vertelt Weerts. ‘Of ze kregen geen toestemming om de rivier over te steken naar de kant van de stad waar de ziekenhuizen nog min of meer intact waren. Iedereen in de buurt werd slachtoffer van de bombardementen.’

‘Als er twee schoten uit een appartement kwamen, dan werd dat hele gebouw platgebombardeerd’, geeft hij nog een voorbeeld. ‘Pech als je daar woonde. En dan heb ik het nog maar over één stad.’

‘De maatschappelijke ontwrichting is het nalatenschap van de zogenaamde gloriemissies van de internationale gemeenschap.’
- Eric Weerts

Ook in Syrië, bijvoorbeeld in Aleppo en Raqqa, zijn de gevolgen van de bombardementen nog steeds zichtbaar. De problemen vervliegen niet wanneer de bommen zwijgen. ‘Een hele generatie jonge mensen kan economisch niet meer mee, doordat ze blijvende medische zorg nodig hebben’, weet Weerts.

‘De maatschappelijke ontwrichting is de nalatenschap van de zogenaamde gloriemissies van de internationale gemeenschap. Missies die “zo precies”, “zo menselijk” waren… Ik heb daar niet veel menselijkheid in gezien, eerlijk gezegd.’

Hij verwijst naar de internationale coalitie die in 2014 opgericht werd op initiatief van de VS om Irak te bevrijden van de Islamitische Staat (IS). Heel wat westerse maar ook Arabische landen werkten daarvoor samen, tegen terreur, onder de naam Operation Inherent Resolve. Op 23 maart 2019 riep de coalitie de overwinning op IS uit, maar de tol onder burgers was en is groot.

‘Mensen die zeggen dat precisiebombardementen een minimale impact hebben, zou ik graag uitnodigen om op een stoel te gaan zitten terwijl er honderd meter verder een appartement gebombardeerd wordt. En dan breng ik nog maar enkel de fysieke impact in rekening’, stipt Weerts aan.

Zware explosieve wapens hebben ook een mentale impact: je bent je huis kwijt, hebt een familielid verloren of moet leren omgaan met de schade aan je lichaam. Dat moet je allemaal zien te verwerken. Wie er wonderwel vanaf komt zonder fysieke letsels, moet leren leven met de voortdurende angst en stress dat hem opnieuw iets kan overkomen.

‘Het probleem is dat bombardementen regelmatig in dezelfde buurt gebeuren’, zegt Weerts. ‘Die constante, onregelmatige situatie is niet houdbaar. Veel mensen hebben schrik om te gaan slapen, want “Wat als ik niet meer wakker word?”’

‘De meeste bombardementen vinden ‘s nachts plaats, tussen middernacht en vier uur ‘s nachts’, weet de revalidatiespecialist. ‘Als je overdag militairen in je buurt ziet lopen, weet je dat die zone geviseerd kan worden. En daar valt dan niets aan te doen.’

Stadskernen worden slagvelden

Hoe komt het toch dat wapens steeds geavanceerder worden maar dat er toch steeds meer burgerslachtoffers zijn? ‘De wereld verstedelijkt, en zo ook de conflicten’, zegt Laura De Grève, hoofd Internationaal Humanitair Recht bij Rode Kruis-Vlaanderen. ‘Dat zorgt voor nieuwe uitdagingen.’

‘Oorlogsvoering evolueert en dus moeten methoden en middelen herbekeken worden’, stelt De Grève. ‘De verklaring over het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden herbevestigt de belangrijkste verplichtingen binnen het kader van internationaal humanitair recht.’

‘Naast de directe schade, zoals de fysieke en mentale gevolgen, brengen explosieve wapens in bevolkte gebieden ook indirecte schade teweeg.’ Een duidelijk voorbeeld daarvan is niet ver van huis te vinden: Rusland zet de Oekraïners deze winter in de kou door de energie-infrastructuur te bombarderen.

‘Die schade is dezer dagen groter, doordat essentiële infrastructuur met elkaar geconnecteerd is’, duidt De Grève (zie ook in het filmpje van Rode Kruis-Vlaanderen). ‘Als kritieke infrastructuur zoals het elektriciteitsnet of de watercentrale geraakt wordt, kan dit leiden tot de verstoring of onderbreking van essentiële diensten. Ziekenhuizen kunnen niet meer functioneren, de hygiëne gaat achteruit, ziektes verspreiden zich, mensen gaan op de vlucht.’

Overleven in conflict

Hoe ga je om met de acute risico’s van het leven tussen de bommen? Hoe moet je je gedragen wanneer je in een conflictgebied woont? Daar specialiseert Olga Savchenko zich in, projectmanager voor risico-educatie over explosieven voor Handicap International. Op het moment dat we haar opbellen (op 16 november), zit ze thuis, in de stad Dnipro, Oekraïne.

De dag voordien had Rusland meer dan 90 raketten afgevuurd op verschillende grote steden, vertelt ze. ‘Het lijkt een van de grootste luchtaanvallen sinds de start van de escalatie. Belangrijke energie-infrastructuur is geraakt, waardoor een heel deel van Oekraïne zonder stroom zit. Ook op mijn kantoor is geen stroom en verwarming meer, daarom bel ik van thuis uit.’

‘De belangrijkste regel bij bombardementen is de regel van twee muren. Als je niet in een schuilplaats zit, moet je op zijn minst twee muren tussen jezelf en de straat hebben.’
- Olga Savchenko

De regio ligt dicht bij de frontlijn en ligt regelmatig onder vuur. ‘Op dit moment mogen kinderen niet naar school gaan. Er is enkel online onderwijs. Als er elektriciteit is. En als het alarm niet afgaat’, schetst Savchenko het dagelijkse leven.

‘Gisteren bijvoorbeeld ging het alarm zes uur lang af, zonder onderbreking. Het is een signaal dat een raket werd afgevuurd in de richting van de stad en dat je dus best binnen de vijf à tien minuten gaat schuilen. Maar het alarm gaat soms acht keer per dag af. Al negen maanden aan een stuk. Mensen reageren niet meer altijd.’

‘De belangrijkste regel bij bombardementen is de regel van twee muren. Als je niet in een schuilplaats zit, moet je op zijn minst twee muren tussen jezelf en de straat hebben. De luchtverplaatsing en de fragmentaties kunnen veel schade berokkenen.’

Savchenko sensibiliseert mensen om op elk moment klaar te staan om te schuilen of te vluchten. ‘Het doel is om mensen veiliger gedrag aan te leren, want eenmaal de bommen zwijgen, willen de meesten zo snel mogelijk terug naar huis. Terwijl het daar nog lang niet veilig is.’

Wie terug naar huis gaat, weet best hoe je niet-ontplofte munitie kan herkennen en waar je dat moet melden. Er zou zeker 150.000 tot 300.000 vierkante kilometer Oekraïens grondgebied vervuild zijn door munitie, zegt ze. ‘De ontmijning van die zone gaat jaren duren.’

De spelregels van de oorlog

Het gebruik van zware explosieve wapens in bevolkte gebieden is een van de grootste oorzaken van leed onder de burgerbevolking in hedendaagse conflicten. Leven tussen de bommen is onmenselijk. En toch heeft de gruwel van oorlog spelregels. ‘Moest er geen standaard vastgelegd zijn, dan zou het hek helemaal van de dam zijn’, benadrukt Handicap International-hulpverlener Alma Taslidžan.
 

Maar die spelregels worden niet altijd gerespecteerd. Zoals toen de Verenigde Staten in 2015 een hospitaal van Artsen Zonder Grenzen in Afghanistan bombardeerden. Er zouden schoten worden afgevuurd vanuit het ziekenhuis – een beschuldiging die achteraf onjuist bleek. De coördinaten van het doelwit werden doorgegeven aan de luchtmacht van de VS. 42 mensen overleden bij het bombardement. Nochtans stelt het internationaal humanitair recht, gebaseerd op de Verdragen van Genève van 1949, dat personen die niet (of niet meer) deelnemen aan het gewapend conflict beschermd moeten worden.

De Grève legt uit binnen welk kader militairen hun beslissingen moeten maken. ‘Het eerste principe van het Internationaal Humanitair Recht zegt dat je bij het uitvoeren van een aanval te allen tijde onderscheid moet maken tussen burgers en strijders, en ook tussen burgerobjecten en militaire doelwitten.’

‘Daarnaast moeten militairen rekening houden met het principe van proportionaliteit. Het risico op schade aan civiele infrastructuur of op leed aan burgers mag niet disproportioneel zijn ten opzichte van het verwachte militaire voordeel dat je zou halen. En dan is er nog het principe van voorzorg. Je hebt de verplichting om alle mogelijke voorzorgsmaatregelen te nemen om burgers te beschermen, zoals evacuatie of een voorafgaande waarschuwing.’

‘Humanitair oorlog voeren’, kan dat wel?

Defensiemachten praten het gebruik van explosieve wapens in bevolkt gebied doorgaans goed binnen hun eigen interpretatie van het Internationaal Humanitair Recht. Ze leggen burgerslachtoffers uit als collateral damage, nevenschade, zolang ze een specifiek militair doelwit hebben aangeduid en het strategische belang van dat doelwit aanstippen.

‘Maar deze “nevenschade” gaat ons verstand volledig te boven’, zegt Taslidžan. ‘Militairen gebruiken wel eens de uitspraak “Shit happens”. Maar schade die vermeden had kunnen worden, is niet zomaar een klein foutje. We moeten militaire machten met de neus op de humanitaire feiten drukken.’

Kan oorlog wel op een humanitaire wijze verlopen? Worden humanitaire lijnen niet per definitie overschreden in tijden van oorlog? ‘Het internationaal humanitair recht probeert een minimum aan menselijkheid te bewaren tijdens conflicten’, zegt De Grève. ‘Telkens wanneer onpartijdige en neutrale hulporganisaties zoals het Rode Kruis veilige toegang krijgen om burgers of gewonde soldaten te verzorgen, is dat een uiting van respect voor het Internationaal Humanitair Recht.’

Ook het recente akkoord tegen het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden is een stap in die richting. Meer zelfs, vindt Taslidžan: ‘Met dit akkoord willen we net iets méér dan het minimum doen. We moeten streven naar méér menselijkheid, ook in een chaotische situatie zoals oorlog.’