'De oorlog hier in Oekraïne is er één van de verdoken soort'

Vorige week heb ik ontheemden geïnterviewd. In een ‘sanatorium’ te midden van een besneeuwd bos leven 500 mensen in betonnen gebouwen, opeengepakt in veel te kleine kamers.

Het maakt niet uit of ze van hetzelfde gezin zijn, een leeg bed moet koste wat het kost gevuld worden.

Ik heb met een jonge vrouw van 24 gesproken.

Ze huilde terwijl ze met me sprak en ik besefte dat het de eerste keer ooit was dat ik iemand interviewde die aan het huilen was. Tijdens mijn vorige missies voor AZG, meer bepaald in Congo, huilden de vrouwen niet. Hun ogen schitterden misschien op een vreemde manier, maar tranen heb ik daar nooit gezien.

Deze jonge vrouw huilde echter tranen met tuiten. Ik bood haar een zakdoek aan en praatte met haar over haar zoon, om het gesprek af te wenden van haar familie die achtergebleven was in een gebied dat nu al verschillende weken zwaar gebombardeerd wordt. Het lijkt misschien stom om te zeggen, maar tijdens mijn gesprek met dit meisje – dat mijn vriendin geweest zou kunnen zijn als het geen oorlog was geweest – bedacht ik dat dit alles toch wel heel dichtbij is…

Dicht bij ons, onze cultuur en ons leven in België. Ik werd me ineens bewust van de kwetsbaarheid van onze wereld en besefte dat er niet veel nodig is om ervoor te zorgen dat een oorlog zoals deze ook voor ons werkelijkheid wordt, dat we – net als de Oekraïners – van vandaag op morgen onze toevlucht moeten zoeken in schuilplaatsen die nog uit de Tweede Wereldoorlog stammen!

Donetsk, een normale stad … of toch bijna

Daarna ben ik naar Donetsk vertrokken. Het is niet gemakkelijk om het gebied binnen te raken. Je hebt formele toestemming nodig en moet een heleboel papieren invullen als bewijs van je goede bedoelingen. Het duurde 2 tot 3 uur voor we ze kregen, maar dat is best snel als je weet dat de inwoners zelf soms wekenlang moeten wachten! Sommigen hebben hun aanvraag al twee maanden geleden ingediend en wachten nog steeds op nieuws …

Ik verwachtte een door de gevechten vernield Donetsk, maar in de straten waar ik langskwam, was daar niets van te zien. Het is vooral de rand van de stad die door de gevechten verwoest is. Alles lijkt bijna normaal. Dit zou eender welke stad in Europa kunnen zijn (maar dan met gebouwen in Sovjetstijl, met mooie grote betonblokken!). Wat nog het meest opvalt, is dat alles gesloten is en dat de winkels leeg zijn. Het lijkt wel of het conflict zich achter de gevels heeft afgespeeld … Er zijn bijvoorbeeld enorm veel autohandels in de stad, maar ze zijn allemaal leeg! In één ervan stond één enkele auto, al was hij wel helemaal ingedeukt …

Hoe verloopt een interview?

Enkele dagen geleden kwam ik aan in een centrum voor ontheemden niet ver van Loegansk, waar ik een grootmoeder en haar kleindochter moest interviewen. Ik had nog maar nauwelijks voet gezet in de kamer of de oude dame barstte in tranen uit. Ze hoopte dat onze video in Rusland zou worden uitgezonden, zodat haar kinderen – die daar wonen – de beelden zouden zien. De interviews hier zijn heel opmerkelijk, in die zin dat ik niets begrijp van wat de mensen hier zeggen! Helemaal niets!

De twee vrouwen keken me de hele tijd in de ogen terwijl ze vertelden over de ontreddering, de ellende en de droefheid. Ik beantwoordde hun blik, omdat ik wilde dat ze voelden dat ik daar voor hen was, ook al zat er een tolk bij en begreep ik geen woord van wat ze zeiden en herhaalden.

Het is verschrikkelijk, die ellenlange interviews, de mensen die zich verliezen in hun verhaal en hun tranen, en ik die zo verrekt onmachtig ben, niet in staat om te begrijpen wat ze zeggen. Het ergste vind ik het echter als de mensen me niet aankijken, maar hun verhaal aan de tolk vertellen. Dan voelt het aan alsof ik hun verhaal steel, alsof hun woorden niet aan mij gericht zijn en alsof wat ik neerschrijf niet oprecht is.

Kwetsbare, in de steek gelaten mensen

Ik heb ook interviews afgenomen in een rusthuis en een centrum voor blinde personen. Met ons werk proberen we te tonen welke impact het conflict heeft op de meest kwetsbare mensen, en in het bijzonder de mensen die afhankelijk zijn van hulp van de regering.

De mensen die een toelage kregen, personen met een handicap bijvoorbeeld, ontvangen al maandenlang niets meer. Een vrouw stortte in toen ze me uitlegde dat ze haar consumentenkrediet niet meer kan betalen.

Ze is blind, ze werkte bij een lokale vereniging en kreeg bovenop haar kleine salaris nog geld van de regering, maar nu krijgt ze dus niets meer. De centrale bank aan de Oekraïense kant van de frontlijn belt haar zelfs geregeld op om haar te vragen haar krediet te betalen. Het is des te ironischer omdat hier in Loegansk geen enkele bank open is. Dus, zelfs als ze geld zou hebben, dan zou ze het niet eens ergens in bewaring kunnen geven!

Gevangen onder de bommen

U weet het waarschijnlijk niet, maar AZG is hier al sinds 2011 actief met een programma tegen tuberculose in de gevangenissen. De voorbije twee weken ben ik dus naar de gevangenis getrokken om patiënten te interviewen. De gevangenis bevond zich lange tijd pal op de frontlijn, te midden van de gevechten en de bombardementen.

Stel u voor: honderden mannen die opgesloten zitten in een gebouw dat tot twee keer toe door de bommen geraakt werd, die wekenlang de bommen over hun hoofden horen zoeven maar niet kunnen vluchten, die moeten blijven waar ze zijn en alleen kunnen hopen dat er geen bom op hun cel valt … Ze kunnen zich alleen in de kelder verschansen en hebben bovendien geen nieuws van hun gezin, dat eveneens onder de bommen leeft.

Een sombere missie

Ik weet niet of ik het verhaal verteld heb van de oude dame die zich dagenlang in een kelder had verschanst. “Het is net zoals in de vorige oorlog,” zei ze me. Ik aarzelde en vroeg me af over welke oorlog ze het had, tot mijn tolk verduidelijkte dat het wel degelijk de Tweede Wereldoorlog was.

De oorlog hier, vandaag, is er echter één van de verdoken soort. Het is een noodsituatie zonder oorlogschirurgie, zonder ziekenhuizen vol patiënten, zonder schrijnende getuigenissen die vertellen over de chaos. Het is een humanitaire ramp die amper zichtbaar is voor de media, niet interessant genoeg voor de buitenwereld, en niet echt sexy zoals we het in de studie journalistiek leren. Wat gebeurt er wanneer een oude man geen medicijnen meer heeft tegen de hoge bloeddruk?

Wanneer een oude man met hartproblemen geen behandeling meer kan krijgen? Wat gebeurt er als een diabetespatiënt geen insuline meer heeft of een kankerpatiënt geen chemo meer kan krijgen? Wat wordt er van de mensen die hoesten en bij wie men geen tuberculose kan vaststellen?

Wel, men ziet ze niet, ze bloeden niet, maar ze zijn er wel, die miljoenen mensen die achtergelaten werden zonder toegang tot gezondheidszorg. Ik kan het me niet voorstellen dat we in België de diagnose krijgen aan een chronische ziekte te lijden en dat ons plots de onontbeerlijke behandeling om te overleven wordt ontzegd …

Dit is geen gemakkelijke missie. Verre van, het is een complexe en sombere missie in een harde en koude omgeving. Maar wat telt, zijn de mensen en wat we voor hen kunnen doen. Dus bijten we op de tanden en gaan we door, in de hoop dat we toch een beetje zon kunnen brengen. Het is niet veel en ik ben ongetwijfeld heel naïef, maar hoewel ik aan het andere eind van de wereld vastzit en borsjt moet eten, beleef ik deze missie toch als een zinvolle ervaring!

Meer info over de toestand in Oekraine hier.