Europese zetel 15: Koorddansen in Zagreb

Het vakantieland van de epische halve finale in de Wereldbeker van ’98, decadente strandfeesten op dreunende beats en eilanden met onuitspreekbare namen hebben we lang voor de toetreding omarmd als deel van de familie.

In mijn eigen herinneringen leeft Kroatië op een bijzondere plaats. Het is hier dat ik voor het eerst de grenzen van mijn eigen identiteit heb afgetast en verliefd ben geworden op wat zich buiten de randen van mijn eigen denkkader bevindt.

Het is hier dat ik onbewust als kind een fysieke en mentale reis gestart ben op zoek naar antwoorden en uitdagingen. Hier ook dat ik de vragen gevonden heb in een ander gezicht die ik nu, bijna twee decennia na mijn eerste kennismaking met Kroatië zou stellen. 

Het gezicht heette Nena. Negen jaar. Ze had een vader zonder tenen, als parachutist in de Joegoslavische oorlog kwam hij slecht terecht en verbrijzelde beide voeten. We leerden samen servietten in een waaier plooien, ergens in een onbeduidend restaurant aan de Adriatische kust. Zij stond binnen en ik buiten. We keken door een kogelgat in de muur en zagen elkaar, begrepen zonder woorden.

Minder dan een jaar na de burgeroorlog trokken mijn ouders met tent, zus en ik op een jaarlijkse kampeertrip naar dit gebied: gratis zon, goedkope rust en een braakliggend terrein dat mals genoeg was voor tentpiketten. De hordes toeristen die jaarlijks afzakken naar de beachparties in Split en Zadar, hun vakantiehuis in Istrië of de Plitvice meren waren in post-oorlog Kroatië niet te vinden. Niemand wil zijn eigen werkelijkheid ontvluchten op de kap van iemand anders onwerkelijke leven. Ook wij niet, bedenk ik nu tijdens mijn derde bezoek aan het land achtien jaar later. 

Een paar jaar geleden was ik op precies diezelfde plaats, op een roadtrip met vrienden. Ik heb gezocht naar Nena’s moleculen, maar het restaurant was al twee jaar bankroet.

Met enkel een gezicht zonder naam is ook Facebook een vruchteloos land. Niemand had ooit gehoord van een gemixt gezin en een vader zonder tenen. Ook dit keer zal ik Nena niet vinden, bedenk ik op de tram door het centrum van Zagreb naar het huis van mijn gastvrouw Mara. Maar misschien kan ik Mara bedanken voor de vrijgevigheid van haar land en de vragen die Nena in mijn hoofd heeft geïnjecteerd delen met een nieuw gezicht, dit keer met woorden. 

In mijn herinneringen staat haar land gearchiveerd als vleesgeworden Jackson Pollock kleurbom, vertel ik haar. Geen blauw zo blauw als de Adriatische zee, geen bruin zoals de laagjes roest op de immer populaire Golf 2 Balkanmobiel, geen rood zo rood als het dambord op de Kroatische vlag.

De huidige mood in de hoofdstad voegt een nieuw pigment aan toe aan het kleurenpalet. Als Kroatië één kleur zou zijn, dan is het grijs.

‘Over alles wordt geklaagd’, legt Mara uit. ‘Eerst ging de toetreding te traag, nu te snel. Iedereen heeft een mening over politiek, maar tegelijk durft niemand kiezen voor verandering.’

Het toetredingsproces verliep allesbehalve vlekkeloos. De wonden van de Joegoslavische oorlog sneden dieper dan in buurland Slovenië dat bijna een decenium eerder lid werd. In 2012 nam de economische groei nog af met 2 procent. Ook de opkomst voor het referendum over de toetreding was weinig bemoedigend. 

Bellen blazen

Haar vriendin Andrea Tomljenovic (23), een bachelorstudente journalistiek, ziet het anders. ‘Veel van mijn vrienden staan apathisch tegenover politiek. Ik veroordeel hen niet, ze zijn gewoon meer bezig met zichzelf en moeten zich geen zorgen maken omdat hun ouders sponsoren. Ze beseffen in hun luchtbel niet hoe het is als je er alleen voor staat.’

Zelf wil ze journalist worden, precies om die ‘vanzelfsprekende’ onderhuidse mechanismen in de samenleving bloot te leggen, mensen bewust te maken. 

De meeste jongeren die ik in Zagreb aanspreek zijn enthousiast over Europa. De stap naar de EU is voor hen bijna vanzelfsprekend. Hoe kan het ook anders? Waarom zouden zij niet mee mogen profiteren van open grenzen, uitwisselingen en toerisme buiten hun eigen kustlijn?

Wie op het punt staat om een zelfstandig leven in te springen, ziet pas hoe diep de werkelijke afgrond kan zijn. ‘Het is aan de overheid om jongeren condities te bieden waarin ze in eigen land een toekomst kunnen bouwen’, legt Andrea uit. ‘Bijna niemand van mijn vrienden die vorig jaar zijn afgestudeerd heeft intussen een job gevonden. Velen denken aan uitwijken en Europa betekent voor hen vrije grenzen.’

De huidige arbeidsmarkt is niet bepaald verwelkomend. Werkloosheid onder jongeren is hier sinds 2009 bijna verdubbeld (49,5 procent volgens Eurostat). De overheid heeft zich geëngageerd om werk te maken van het Youth Guarantee programma van de Europese Commissie, volgens sommige analisten vooral een kosmetische maatregel die voorbij gaat aan de kern van jongerenwerkloosheid in landen als Kroatië waar de economie al langer in zwaar weer zit. 

Vorig jaar ontving de Kroatische overheid in het kader van dit programma een injectie van 128 miljoen euro van de EU om jeugdwerkloosheid aan te pakken. Mara is geen zwartkijker, maar gelooft niet dat het geld uit Europa haar toekomst echt zal ten goede komen. ‘In welk Europees land loopt een topambtenaar van de regering weg met miljoenen staatsgeld? Kroatië is chronisch corrupt. Weinig jongeren geloven in politieke instituties.’

Kroatië moet nog even wachten op de euro en volledige open grenzen, maar analisten voorspellen nu al een brain drain. Terwijl andere jonge Kroaten moeten wachten op groen licht uit Brussel, kijkt Mara uit naar haar Italiaans paspoort. Met haar roots in Istrië, tot de Tweede Wereldoorlog deel van Italië, ligt haar weg naar de wijde wereld open. 

Tot vorig jaar kon ze nog zorgeloos genieten van een gap year reizen en werken. Nu zit ze vast in Zagreb, omdat de overheid haar middelbaar diploma ongeldig verklaarde voor Europese normen. ‘Als ik ooit nog wil verder studeren en een goede job vinden, moet ik dat laatste jaar opnieuw doen’, zucht Mara. Dat probeert ze nu te combineren met overleven op slecht betaalde jobs in de horeca.

‘Paycheck time!’, glundert Mara na een lange baaldag van tien uur taartjes en koffie serveren. Haar huisgenote Nikolina, een landschapsarchitecte, herinnert haar er aan dat de huur en energiefacturen nog betaald moeten worden. Na een rekensom hebben we samen nog net genoeg geld over voor crackers en een fles goede rode wijn om mijn afscheid in stijl te vieren. Dansen zit er niet in, niemand heeft geld voor nachtbraken. 

‘Ik zou ook gewoon bij mijn vader in Istrië kunnen intrekken’, vertelt Mara, ‘maar ik wil zelfstandig zijn, de keuze hebben om het voor mezelf te verknallen.’ Het leven in de hoofdstad is hard. Jobs zijn schaars, goedkope woningen nog schaarser en de spanningen tussen jongeren en politiek zijn hier meer voelbaar dan elders in Kroatië. Vorige zomer kwamen honderden jonge Kroaten op straat tegen hun economische uitsluiting, ook uit sympathie met massaprotesten in Bosnië-Herzegovina.  

Mara ligt minder wakker van de economische uitzichtloosheid, eerder van het pessimisme dat haar omringt en de keuzes waar ze zich telkens weer voor moet verantwoorden. ‘Mijn klanten in de koffielounge vragen waarom ik geen vlees eet, mijn ouders waarom ik in volle crisistijd en zonder diploma een sapjesbar wil openen en mijn familie waarom ik niet gewoon een lief zoek.’

We ploffen vermoeid neer op bed, onze hersens maken stuiptrekkingen. Mara zingt in een roes van vermoeidheid een medley. De voorbije 48 uur heeft ze amper acht uur geslapen. Mijn hoofd draait op slaapstand, ik geef me gewonnen aan de wijn.  ‘Wie niet meer droomt van verandering is zo goed als dood’, zegt ze. 

Het witte plafond en de muren staren naar ons. Toen ik hier drie dagen geleden aankwam, waren ze haast klinisch wit. Vandaag lijkt zich een curieuze lijn te ontwikkelen, een spoor van vale rimpels vanuit de plinten, het plafond en de hoeken rond lege witte plekken en restanten van klevertjes op de muren. ‘Een tijdje geleden heb ik alle muren leeg gemaakt, alle foto’s, herinneringen, posters. Ik had nood aan ademruimte’, verklaart ze.

Voor Mara is het te makkelijk om de toetreding verdacht te vinden. Ze is te nieuwsgierig naar nieuwigheid, te dorstig naar het leven. Ook Pollock streek zijn canvas niet glad voor hij begon te schilderen. ‘Een schilderij heeft een eigen leven. Ik probeer zoveel mogelijk de kleuren erdoor te laten komen.’ Een abstract schilderij is abstract, omdat het je confronteert, denk ik. 

Onze ontmoeting herinnert me aan wat een bevriende jonge Britse schrijver uit Brussel vorig jaar op zijn blog schreef: ‘Diep in onze ervaringen ligt een spectrum aan kleuren dat kleurrijker is dan alle kleuren die we kennen. De werkelijkheid is soms vreemder dan fictie. Behalve het feit dat het je de mogelijkheid biedt om te vluchten uit waanzin of redelijkheid, schuilt in de werkelijkheid het gevaar dat het gewoon maar echt is.’

Mara is Nena niet, maar de nieuwe herinnering aan Kroatië zal minstens even lang nazinderen als de oude, de boodschap drukt even diep. Het leven is een slappe koord. Wie danst krijgt misschien kromme voeten maar wie blijft staan, vriest zijn tenen af.