Europese zetel 16: Sprayvolutie in Athene

In de straten rond het majestueuze Syntagma plein waar drie jaar geleden duizenden Grieken het ontslag eisten van hun regering hangt een dystopische sfeer. Er is geen bank in de nabijheid te vinden die niet versterkt is als een burcht. Je moet aanbellen en je identificeren voor de rolluiken omhoog gaan.

Zwerfkatten lopen tussen bestofte paspoppen in lege etalages. Aan de muur van een uitgebrand bankgebouw hangt een roos te verwelken onder anarchistische graffiti, ter nagedachtenis van een zwangere vrouw die omkwam in de brand tijdens de hevigste protesten.

Dit is Griekenland anno 2014, twee weken voor de Europese verkiezingen. De grond waar ik op loop, drijft. Alles om me heen is gebouwd op twijfelachtige mortel, in de lucht regent angst op de parade van optimisten en cynisme waait de regenboog weg.

Een gevoel van angst die niet de mijne is, kruipt ook onder mijn huid. De weinigen die nog een job hebben, zijn bang die te verliezen. Ouders zijn bang voor de toekomst van hun kinderen. Weinigen zijn niet bang voor wat de volgende dag zal brengen.

Migranten zijn bang van de extreem-rechtse partij Gouden Dageraad, sinds de verkiezingen van zondag de derde populairste partij van het land en één van de extreem-rechtse nieuwkomers in het Europese Parlement. Haar leider heeft een Swastika tattoo en haar militante aanhang jaagt een steeds verontrustendere terreur van racistisch geweld door het land.

Gouden Dageraad is op haar beurt bang dat migranten de weinige jobs die er zijn, zullen stelen of Griekenland islamiseren. De huidige regeringscoalitie van premier Samaras was tot voor zondag bang dat de radicaallinkse partij Syriza, een kleine coalitie van verschillende linkse fracties, haar legitimiteit zou bezoedelen.

Toen die aan populariteit leek te winnen, schakelde de regering haar propagandakanalen in de media in om de bevolking elke dag banger te maken voor het post-apocalyptische doomsday scenario dat Griekenland te wachten staat als Syriza in de regering zou komen.  

Mijn gastvrouw Eleni is ook bang. Al twee jaar is ze werkloos en het pensioen van haar ouders is amper genoeg om te overleven met drie. Haar gezicht neemt geometrische vormen aan in het schaduwspel van spandoeken als we langs het Europese hoofdkwartier een protestmars voor Oekraïne inlopen. Hooguit tweehonderd man is komen opdagen.

‘Een begrafenis voor Griekse normen,’ zegt ze. Opnieuw diezelfde lach, minder opvallend gebroken. Een politieman naast me rolt traag een sigaret. Hij telt de uren, usual business. Eleni telt intussen het aantal mannen in uniform, fotografeert de situatie met haar ogen. ‘Voor je het weet sluiten ze je in en kan je niet meer weg.’ Usual business.

De geur van mandarijnen klimt in mijn neus. ‘Griekenland is het enige land in Europa waar na de bevrijding van de nazi’s collaborateurs aan de macht kwamen’, zegt een jonge vrouw naast me die een vers gepelde mandarijn aanbiedt. ‘Sindsdien worden we geregeerd door fascisten, in de regering, op straat, zelfs in de kranten.’

Dertiger en freelance journalist Kostas Kallergis zit in een roller coaster. Op zijn blog probeert hij al drie jaar buitenlandse media te informeren over het Griekenland dat ze niet in persberichten vinden.

‘Sinds de crisis heeft Griekenland schipbreuk gelopen. Plots werd het land met argusogen gevolgd als testgrond voor een nieuw soort EU-politiek.’

‘Buitenlandse media zijn stilaan Griekenland-moe’, zegt hij. ‘Sinds januari krijg ik geen opdrachten meer als fixer. Het lijkt alsof alles verteld is. Nochtans zijn deze Europese verkiezingen een beslissend moment voor Griekenland. Meer dan ooit zal de uitkomst in het Europese stemhokje vooral de legitimiteit van de nationale regering bepalen.’

Na een paar koffies en een asbak vol peuken geeft hij toe te stemmen op Syriza. ‘Ze hebben geen duidelijk programma, maar ik stem voor hen om hen een kans te geven alles te verpesten. Een totale big bang in het systeem is nodig opdat we inzien dat er dringend iets moet veranderen. Dan kunnen we eindelijk over een échte oplossing voor Griekenland discussiëren los van partijpolitiek.’

Net als Kostas beschouwden veel opiniemakers de Europese verkiezingen als een test voor de legitimiteit van de huidige regering. Syriza kwam als grote overwinnaar uit de verkiezingen maar is niet sterk genoeg om de huidige coalitie echt te bedreigen.

Een beetje ongemakkelijk ga ik als crisistoerist op zoek naar de intussen historisch geworden plek voor de ‘Griekse revolutie’ in Exarchia waar vijf jaar geleden de 15 jarige student Alexandros Grigoropoulos werd vermoord door de politie. Zijn gezicht staat op een muur getatoeëerd. Terwijl ik een afdruk van zijn nalatenschap in mijn camera probeer te vangen, vraag ik me af of de stad zich voelt als na een onbezonnen avond thuiskomen met een tattoo.

Sommige mensen zijn goed in het ogenblik, dragen het op hun schouder als een papegaai. Ik ben soms te bang dat één ogenblik me de rest van mijn leven zal achtervolgen. Dat de grijze en rimpelige ik spijt zal krijgen. Misschien heb ik daarom geen tattoos.

Maar wat als die angst juist vereeuwigd wordt in dat ene ogenblik?  Wat als Alexandros geen tragedie was, maar een noodgeval? Misschien heeft de stad de angst omarmd in haar weigering om niet op te geven met liefde geven. Die liefde gaat verder dan Athene, verder dan het leven en de dood.

Naast Alexandros prijkt een beeltenis van Birkin, de Turkse jongen die tijdens de hevigste protesten in het Gezi park in Istanbul hetzelfde lot onderging. Ze vormen een eeltlaag op elke voorbijganger die bang is van groeiend extremisme, in Griekenland, maar ook over heel Europa en daarbuiten.

‘We liggen allemaal in de goot, maar sommigen kijken naar de sterren’, leest graffiti niet ver van Alexandros’ gedenkplaats naast een afbeelding van een kind dat naar sterren op een blauwe achtergrond wijst. Zijn armpje is net niet lang genoeg om er één te vangen. Het is één van de vele eurokritische muursnoepjes van Bleeps, de plaatselijke Banksy.

De tekst is vermoedelijk door een andere graffiti kunstenaar later toegevoegd. In de vrijheid van de straat bestaat geen artistieke hiërarchie. ‘In traditionele graffiti roepen woorden beelden op’, legt hij uit. ‘Ik creëer woorden via beelden om een dialoog aan te gaan met de toeschouwer, een wake up call.’

Bleeps is niet de enige wiens werk diep verweven is met de impact van de crisis. Hij maakt deel uit van een golf maatschappij- en politiek kritische straatkunst die al enkele jaren de straten van Athene en andere Europese steden overspoelt. Exarchia is al meer dan een decennium hét canvas bij uitstek van honderden graffiti kunstenaars. De migranten en radicaal linkse figuren die de wijk bewonen zijn hun grootste supporters, de politie durft er niet komen.

Het valt niet te ontkennen dat ze een anders grijs woud van beton kleurrijker maken, maar zijn vooral een instant foto van het Athene van vandaag: de crisis, de artistieke energie, de politiek, de grassroots bewegingen, de onrust en meer discreet, het pessimisme.

In Nikea, een arbeiderswijk met een hoge concentratie migranten waar Gouden Dageraad sterk leeft en racistische raids almaar frequenter worden, ontmoet ik de jonge Balinese graffitikunstenaar Wild Drawings. Hij genoot in Bali een kunstopleiding en kwam acht jaar geleden naar Athene. Vaak opereert hij illegaal, maar nu tref ik hem aan het werk op een lagere school in opdracht van de gemeente, een 90 vierkante meter grote muurschildering van twee Indiaanse kinderen in een exotische jungle. Eén van hen wijst naar de toeschouwer, alsof hij voor het eerst bekeken wordt. Een onschuldige aanklacht tegen het wij-zij denken en geweld in een maatschappij die zichzelf niet meer durft te zien.

 ‘We zitten allemaal in dezelfde jungle. Soms lijken mensen dat te vergeten’, zegt WD. Hij laat de interpretatie liever over aan de kinderen zelf maar zijn boodschap is duidelijk. Vorig jaar in september werd hier een jonge rapper, Killah, in koelen bloede vermoord door Gouden Dageraad aanhangers omdat hij antifascistische teksten maakte. De daders zitten in de gevangenis, het land was in shock maar er zijn zoveel anderen die op hen  stemmen.

‘Zelfs de politie viseert buitenlanders’, zegt WD. ‘Ik was zelf nooit fysiek slachtoffer van vreemdelingenhaat, maar om problemen te vermijden moet ik me vaak censureren.’

Mapet (35) heeft een tandartsenpraktijk in het centrum en een naamkaartje maar sinds de crisis heeft bijna niemand nog geld om zijn tanden te laten verzorgen. Sindsdien focust hij zich op een andere kiespijn: de zwaai naar rechts in zijn regering en de pijn van kiezen in een democratie die eigenlijk geen democratie is.  Met spuitbussen en stencils die hij met een tandboor uitsnijdt, maakt hij al jaren politiek kritische stencils ‘om de apathie en het fascisme in Griekenland te ontzenuwen’.

Behalve in Exarchia bevindt graffiti zich in een grijze zone van de Griekse wet. Wie een goedkeuring van de eigenaar heeft zit safe, maar op publieke gebouwen is zelfs kunst illegaal. Stencils op canvas verkopen helpt hem de eindjes aan elkaar knopen, maar de straat op gaan is voor hem een noodzaak.

Mapet: ‘Zolang ik me kan herinneren bepalen media over de hele wereld de publieke opinie. In Griekenland zijn die niet meer dan een propagandakanaal van drie families en hun partijen die ons de afgrond in hebben geholpen. De protesten in 2011 hebben daar niets aan kunnen veranderen, ik kan weinig doen, maar het kost me 1 euro en 45 minuten om sociale en politieke tegenpropaganda te maken die mensen aan het denken zet.’

‘Veel van de politieke interventies in Athene sinds de crisis zijn mogelijk gemaakt door stencils’, verduidelijkt de jonge antropoloog Pafsanias. ‘Net als bij de pioneers van deze techniek in de Mei 68 beweging geldt dat hoe meer autoriteiten en media de publieke opinie willen laten geloven dat ze een bezoedeling zijn van de publieke ruimte, hoe meer ze een politieke betekenis krijgen die de pogingen van de heersende klasse over burgers kan saboteren.’

Bij veel jongeren leeft de gedachte dat het systeem de waarheid behandelt als een virus dat ze koste wat kost moeten vermijden. Mapet neemt me mee naar een festival in de Polytechnische universiteit in hartje Exarchia, een anarchistisch bastion dat al dertig jaar als een toevluchtsoord voor vrijdenkende jongeren fungeert en verboden terrein is voor politie. De jongeren hier zijn strijdlustig. Ze proberen wanhopig het laagje lucht boven hun leven op sterk water te houden, maar de zuurstof raakt stilaan op.  

‘Het enige wat echt verandering kan brengen is als 80 procent van de Grieken niet gaat stemmen en de straat op trekt. Maar ze zijn moe,’ zegt Mapet. Voor we na een lange nacht naar huis gaan, haalt hij zijn wapens nog een laatste keer boven. Uit zijn rugzak komt een spuitbus en nieuw patroon van een dansend skelet tevoorschijn.  Zijn jeugdvriend Nassos heeft een toepasselijke tekst van Nietzsche bedacht: ‘You have to have a chaos inside you to produce a dancing star.’

Net als de straten van Athene onder haar laag tattoos, zijn ook de jonge Grieken die ik heb ontmoet getekend door chaos en angst. Volgens Herodotos, de Griekse vader van de Westerse geschiedschrijving, lag het geheim achter de mythische fontein van de eeuwige jeugd in herhaling van het moment. Wie het water drinkt, zou eeuwig jong blijven. Het zou zo zwak zijn, dat men zich er herhaaldelijk moet aan blootstellen om het effect te bekomen.

Het is misschien een naïeve gedachte van een chaotische buitenstaander, maar misschien is de tsunami aan politieke straatkunst in Athene geen momentopname, noch een einde of begin. Eerder een visuele prelude van een jeugdige generatie die de voortdurende blootstelling aan angst en verzuring van zich af wast en op de as van een falend systeem haar innerlijke chaos aanwendt om na te denken over een minder chaotische wereld om zich heen.

Eén ding staat vast: Athene heeft me getatoeëerd en dat zal tot het laatste grijze haar zichtbaar zijn op mijn huid. En jonge wolven huilen niet, ze bijten.