Hoe Mesut Özil het Duitse integratiebeleid belichaamt

Het geval Özil doet in Duitsland dezer dagen heel wat stof opwaaien. Mesut Özil, die enkele dagen geleden besloot niet meer voor het Duitse nationale elftal te spelen, is voor velen het toonbeeld van mislukte integratie geworden. Maar Özil is geen immigrant. Hij is het kind van Turkse immigranten.

In mei liet Özil zich, samen met ploegmaat Ilkay Gündoğan, in Londen fotografen met de Turkse president Erdoğan. Dat werd hen toen al niet in dank afgenomen en leverde hen een tijdelijke schorsing op.

Landverraad

Özil postte op Twitter een brief waarin hij liet verstaan het slachtoffer te zijn van racisme en felle verwijten van Duitse voetbalfans, terwijl de DFB (de Duitse voetbalbond) met grove fouten wegkomt. In zijn brief noemt Özil het ironisch dat hij door zijn ontmoeting met Erdoğan uit een gesponsorde WK-promotiecampagne van Mercedes – een partner van de DFB – werd gehaald, terwijl later bleek dat de auto’s van Mercedes illegale software bevatten. Mercedes kon toen handig gebruik maken van de aandacht die naar Özils zogenaamde landverraad ging, om zelf niet met sjoemelsoftware in de schijnwerpers te moeten staan.

‘Als we winnen, ben ik Duitser, als we verliezen, ben ik immigrant.’

En toen kwam de pijnlijke nederlaag van Duitsland. De kritiek op de ploeg was groot, maar die op Özil groter. Plots was hij weer die immigrant, die Turk. Hij was niet één van de Duitsers die het samen verknoeid hebben, maar de verrader die met Erdoğan op de foto ging en dus niet volledig achter Duitsland stond. Zoals Özil het zelf verwoordde: ‘Als we winnen, ben ik Duitser, als we verliezen, ben ik immigrant.’

De derde ruimte

Dat probleem is typisch voor mensen met een migratieachtergrond. Homi K. Bhabha, professor aan de universiteit van Harvard en specialist in postkoloniale studies, beschreef een probleem als dat van Özil als de ‘derde ruimte’. Die ruimte is een soort van in-between tussen twee culturen, de eerste en tweede ruimte. Kinderen van bijvoorbeeld Turkse migranten in Duitsland, die thuis nog met de Turkse cultuur opgroeien, maar heel hun leven in Duitsland doorbrengen, hebben het vaak moeilijk om een evenwicht te vinden tussen beide culturen.

De vaak onmogelijke combinatie van twee culturen is niet de onwil om tot één van beide of allebei te behoren. In Duitsland wordt Özil effectief als Turks-Duits gezien, altijd met nadruk op zijn achtergrond, ook al is hij in Duitsland geboren. Zoals hij zelf vertelt, heeft hij zich ingezet voor goede doelen in Duitsland, gekozen om voor de Duitse (niet de Turkse) nationale ploeg te spelen, en betaalt hij belastingen in Duitsland. Maar toch is hij die Turk die Duitsland niet opnieuw naar de WK-finale kon brengen.

Het was waarschijnlijk geen geniaal plan om met Erdoğan op de foto te gaan. In juni werd nog bekend dat veel Europese Turken, de Belgische Turken vooraan, op Erdoğan gestemd hebben. Toegegeven, die berichtgeving daarrond was ook verwarrend. In België werd bericht dat 79% van de Belgische Turken voor Erdoğan stemde. Bij nader inzien bleek dat dat 79% van de 53,6% van de 142.463 stemgerechtigde kiezers waren. Het uiteindelijke cijfer is dus, na een kleine herberekening, 42,3% van alle stemgerechtigde Turkse kiezers in België.

Als men bedenkt dat die stemmen effectief naar een autoritair regime als dat van Erdoğan zijn gegaan, is dat inderdaad geen heuglijk nieuws. Zulke ongenuanceerde nieuwsberichten geven echter wel de indruk dat de integratie van migranten onherroepelijk mislukt. Velen onder hen bevinden zich dan ook in een neerwaartse spiraal, omdat ze vervolgens door de Westerse samenleving uitgespuwd worden en zich daarom liever en steeds meer met hun andere roots gaan identificeren.

Twee maten en gewichten

We hebben allemaal gezamenlijk naar het WK gekeken. Dat Afrikanen de Europese grenzen niet mogen oversteken, is dan makkelijk vergeten. Het Franse elftal, bijvoorbeeld, moet het hebben van immigranten: 14 van de 23 spelers zijn van Afrikaanse origine. Daar zegt niemand dat niet Frankrijk, maar een hoop Afrikanen en Griezmann het WK gewonnen hebben.

Zelfs al was het van Özil geen slimme zet om vriendschappen te sluiten met een Turkse dictator, dat staat niet in een direct causaal verband met zijn loyaliteit tegenover Duitsland, of – wat in zijn geval belangrijker is – de Duitse voetbalploeg. Laat ons ook niet vergeten dat integratie niet hetzelfde is als assimilatie. Het is één ding om te verlangen dat iedereen zich aan de Duitse grondwet houdt, maar het is iets anders om te willen dat iedereen zijn gedrag aanpast aan het willekeurige model van de ideale Duitser. Dat soort assimilitie kennen we uit de geschiedenis.

Als Duitsland prat gaat op anti-haat, omdat het als geen ander land weet waartoe het leidt, waarom zou dan de AfD, haatpartij bij uitstek, wel getolereerd worden?

De zaak-Özil wordt met twee maten en gewichten gewogen. Waarom is iemand als Özil, die op gepaste tijd de Duitse nationale trots een beetje aanwakkert, minder Duits dan een AfD-kiezer, die tegen de grote meerderheid van de Duitse bevolking stemt. Als Duitsland prat gaat op anti-haat, omdat het als geen ander land weet waartoe het leidt, waarom zou dan de AfD, haatpartij bij uitstek, wel getolereerd worden?

Corruptieschandaal

Waarom wordt van Özil verwacht dat hij politiek en voetbal gescheiden houdt, terwijl de voorzitter van de DFB, Reinhard Grindel, zelf voor de CDU in het Duitse parlement zetelde? Hij kan zich bijzonder goed vinden in de migratiepolitiek van Horst Seehofer, de man die vluchtelingen op zee liever ziet verdrinken dan gered worden. Özil heeft naar eigen zeggen met Erdoğan trouwens niet over politiek gesproken, maar over voetbal.

Op het moment dat Grindel in 2014 in de DFB nog zijn functie als anti-corruptieverantwoordelijke had, werd in het parlement gestemd voor een nieuwe wet, namelijk die voor de strafbaarheid van omkoping en corruptie voor de vertegenwoordigers in de Duitse Bondsdag. Hoewel een absolute meerderheid voor de wet stemde, onthielden zich zeven vertegenwoordigers. Waaronder Grindel, toen parlementsvertegenwoordiger voor de sportcommissie.

Op dat moment moest nog een schandaal losbarsten dat nieuw licht wou werpen op het WK van 2006, dat toen in Duitsland werd gehouden. In 2015 kwam aan het licht dat de Fifa 6,7 miljoen euro van de DFB had gekregen. Het was echter nog niet duidelijk waarom. Dat zette de deuren open voor de ontdekking van een heel nieuw schandaal. De DFB had meerdere belangrijke stemmen binnen de Fifa gekocht om Duitsland als organisator voor het WK van 2006 te verzekeren.

Ondanks de corruptieschandalen rond de DFB en zijn vertegenwoordigers, is het makkelijker om zich achter een andere zondebok schuil te houden. In het huidig politiek klimaat is het al te gemakkelijk om er eentje met een andere culturele achtergrond te kiezen. Als voetballer met buitenlandse roots op de foto gaan met Erdoğan weegt dan toch zwaarder door dan omkoperij en racisme, die onbestraft blijven. Tenslotte is Grindel nog steeds voorzitter van de DFB. De prioriteiten zijn duidelijk.