De erfenis van Mobutu

Je hoort wel eens zeggen, Mobutu heeft toch één goed iets nagelaten aan zijn land: de liefde voor het vaderland en een stevig nationalisme en unitarisme. Sommigen denken dat het daardoor is dat alle pogingen tot opsplitsing van het land, zowel door buitenlandse als binnenlandse actoren, steevast mislukt zijn. Maar het moet gezegd: de Kongolezen houden van hun land en van hun volk (ook van hun leiders ? Dat durf ik tegenwoordig niet meer bevestigen. Gisteravond vroeg iemand me nog: voor wie moet ik nu straks in november in godsnaam stemmen?).

De jonge chauffeur van een organisatie waar we kantoorruimte mee delen heeft als ringtone het begin van een speech waarin Mobutu in zijn zeer karakteristiek stemgeluid zijn volledige naam zegt vooraleer zijn betoog aan te vatten. Ik vroeg hem onlangs hoe hij er toe komt om dát uit te kiezen, terwijl er zoveel leuke Kongolese melodietjes zijn. “Omdat ik onze leider mis en nog steeds bewonder. Met hem zou alles anders geweest zijn”. Geloof me: het half uur discussie dat hierop volgde, waarin ik hem probeerde aan te tonen waarom zijn nostalgie misplaatst, haast misdadig is, wil je gewoon niet horen. Mijn trommelvliezen scheurden er haast van.

Enige tijd terug stond ik op de luchthaven van Butembo te wachten op mijn vliegtuig, toen mijn oog viel op een ongewone scène. Een man, klein van gestalte, driftig type, stond molenwiekend Mobutu-slogans te scanderen in het Lingala. Verbaasd stapte ik zijn richting uit. Bleek dat hij in een twistgesprek was geraakt met iemand die kritiek had gegeven op Kabila, dat die niet beter was dan Mobutu. “Nu de president de grondwet heeft veranderd en zijn AMP heeft omgevormd tot de MP is hij weer een stap en een letter dichter bij de eenheidspartij à la Mobutu, de MPR, en dus terug naar la case de départ. Adieu démocratie.“

Dat had de woede opgewekt van de driftkikker. Die zag in zijn ooghoek dat ik meeluisterde en verdubbelde zijn volume. “Vroeger was alles beter, meneer. Je kon om 18 uur uit Butembo vertrekken, om middernacht een pint gaan drinken in het hotel van de Rwindi en in de vroege ochtend veilig Goma bereiken! Dat is vandaag gewoon ondenkbaar! En dat hadden we te danken aan déze man.

Hij diepte zijn GSM op uit zijn broekzak, en liet voorwaar een hele speech horen van Mobutu, een historische speech voor de AV van de VN, waarin hij zich verzette tegen het hanteren van termen als Derde Wereld, onderontwikkelde landen en ontwikkelingslanden.

Toen de man zag dat de aandacht van het publiek wegebde nam hij zelf weer over:“Vroeger was alles duidelijker, meneer”, hij wendde zich nu volledig tot mij, “je kende tenminste meteen je plaats. Ik ben jarenlang président sectionnaire van de MPR geweest. Op politieke bijeenkomsten volstond het gewoon te vragen, als je iemand nieuw tegenkwam: ‘wat is uw rang in de MPR?’. Al de rest had geen belang. Burgemeester, député, gouverneur, wapi, alleen de MPR-rang telde. Vandaag is er teveel onduidelijkheid. Wie staat nu nog boven wie? Een mens geraakt er niet meer wijs uit. Als die dan zei: ‘ik ben president van de MPR in X’, dan zei ik: ‘en ik ben président sectionnaire’, en dan wist hij meteen dat ik boven hem stond! Zo eenvoudig en transparant was dat! Tegenwoordig weet de burger gewoon niet meer wie nu eigenlijk de baas is!”.

Ik ben er toen zachtjes vanonder gemuisd, want mijn tong begon al te bloeden van erop te bijten.

Persoonlijk denk ik dat de grootste erfenis van Mobutu ook zijn kwalijkste is: hij is de stichter van een kleptocratie die tot vandaag diep ingeworteld zit in de hoofden van de mensen. Corruptie is een onnoemelijk groot zeer in dit land.  Het beroep van politicus, ambtenaar, beheerder, rechter of politieagent schijnt maar één doel te hebben: zelfverrijking. En zoals Mao het al zei: een vis begint te rotten bij de kop. De president van dit land heeft een reputatie die op dat vlak stilaan die van zijn vaders voorganger is aan het overstijgen.  Alle grote contracten moeten verplicht worden voorgelegd aan de President zelf, en dan zou steevast zijn standaardzinnetje volgen: “en wat zit erin voor mij?”. Geen wonder dat het land ziek blijft.

Façade genoeg anders. De mensen om de oren slaan met slogans en spandoeken over tolérance zéro, zoveel je wilt, maar niemand die daarin gelooft. Want de praktijk toont het tegenovergestelde. De Ligue Congolaise de lutte contre la Corruption – LICOCO – voert al jaren strijd tegen deze maatschappelijk gesel. Met slechts gering succes.

Onlangs zijn alle chefs coutumiers van het Oosten naar Kinshasa uitgenodigd. Niet toevallig alleen van het Oosten natuurlijk. Hier is de populariteit van het staatshoofd het diepst gevallen. Tegen betaling van een royale som hebben ze zich officieel aangesloten bij de MP – Majorité présidentielle – tot grote woede van de mensen. Traditionele chefs horen er voor iedereen te zijn en geen politieke kleur te bekennen. De lokroep van het geld is echter té sterk, en de grote chef weet dat. Zelfs tradities worden misbruikt voor veel geld. Maar het zou zich wel eens tegen hen kunnen keren. Er zijn al stemmen opgegaan om de chefs af te zetten en iemand anders van hun lineage in hun plaats te benoemen!

Het summum van corruptiebestrijding kwam echter op 25 april. De minister van Financiën liet onder meer via Radio Okapi weten dat alle burgers opgeroepen worden om corruptie in hun omgeving te melden via een nieuw aangemaakt e-mail adres: fraudeetcorruption@minfin.com . Meteen volgde een waterval van geschokte reacties over het hoog window dressing gehalte van deze operatie. Het is immers algemeen bekend wie de meest corrupte figuren zijn, en toch wordt tegen hen nooit opgetreden.  Toen ook nog eens bleek dat het adres gewoon niet werkt, barstte de website uit zijn voegen van collectieve verontwaardiging.

Het wordt ongemakkelijker als de corruptie dichter bij huis komt. Vandaag deed iemand me het verhaal van een Duitse ontwikkelingswerker die over een budget van 100.000 € beschikte, er 60.000 € van aan zijn Kongolese ploegbaas gaf, en zei: als je me facturen kan bezorgen voor 100.000 € krijg je de helft van de 40.000 €.

Of nog dichter bij huis: een Belg die als verantwoordelijke van een NGO aan zijn partnerorganisaties zou gezegd hebben: ik zorg voor subsidies voor jullie organisaties als jullie me beloven dat 10% daarvan terugvloeit naar mij, want ik ben in België een huis aan het bouwen, en heb geld nodig.

Als ik dat hoor dan vraag ik me af: omdat corruptie hier zo iets alledaags is, wordt dan iedereen die in dit land financiële verantwoordelijkheid draagt per definitie gezien – en erger nog: aanvaard – als een corrumpeerder, zonder verificatie? We kennen de kracht van de geruchtenmolen. Of is het andersom? Is het omdat corruptie zo algemeen aanvaard is dat zelfs buitenlanders niet aan de verleiding kunnen weerstaan om ook op dat vlak te mainstreamen, er van uitgaand dat iedereen hier dat volstrekt normaal zal vinden, en het dus nooit aan het licht zal komen?

Ik werk hier als raadgever voor de uitwerking van ontwikkelingsstrategieën, en speel geen enkele rol in het beheren van ontwikkelingsgelden. Moet ik daar nu blij om zijn, of net niet?