Geen Last Post in Kibati

Het was van vorig eeuw geleden dat ik nog van Butembo naar Goma via de weg was gereisd. Al die tijd bleek de weg onveilig te zijn. Was het niet wegens de FDLR, de CNDP, de Maï Maï of de M23, dan waren er wel ergens ongeïdentificeerde coupeurs de route aan het werk. Sinds de militaire overwinning van het reguliere leger op de M23-rebellen is er echter een heuse doorbraak gekomen: het wegverkeer werd hernomen, en incidenten blijken eerder schaars te zijn geworden.

Een geluk bij een ongeluk, was dat. De voorbije drie jaar hebben we in Zuid-Kivu in onderaanneming van het IFDC een herbebossingsproject, gefinancierd door de Nederlandse ambassade, mee uitgevoerd. Daarvoor werd ons in 2009 een terreinwagen ter beschikking gesteld. Na afloop van het project in 2013 was de wagen nog in zulke goede staat dat ik voor de nieuwe programma’s in Zuid-Kivu geen nieuwe wagen in de budgetten heb ingeschreven. Maar dat was zonder de kleine lettertjes van het contract gerekend. Daarin stond inderdaad dat de donor het recht heeft om na afloop van het project een herbestemming te geven aan de ingezette middelen. En zo kregen we dus onverwachts een officiële brief in de inbox dat we de wagen op staande voet moesten inleveren. Een vooropzeg, een overgangsperiode om een alternatief te zoeken? Neen, dat staat niet in het woordenboek van de Nederlandse ambassade. Binnen de 24 uur moest de wagen worden overhandigd.

Ons team in Bukavu zonder wagen laten stikken, is natuurlijk ook geen optie. Dat zou hen technisch werkloos maken. Dus hebben we besloten een wagen uit Noord-Kivu naar het zuiden te verhuizen, in afwachting van het vinden van een structurele oplossing voor een nieuwe wagen. En omdat ik uitgerekend nu ook naar Bujumbura moet, was het de logica zelve om mee zuidwaarts te reizen met de afgestane wagen.

Het was meteen ook een buitenkans om te doen wat ik al zo lange jaren van plan was: een bezoek te brengen aan het Europees kerkhof ten noorden van Goma. Daar liggen Belgische soldaten begraven die gesneuveld zijn in de Eerste Wereldoorlog. Het zou mijn manier worden om de Groote Oorlog mee te herdenken. Van het kerkhof van Afrikaanse gesneuvelde soldaten uit WOI wist ik al dat de laatste grote uitbarsting van de Nyiragongo er korte metten mee had gemaakt. Het werd bedolven onder een lavastroom. Maar het Europees kerkhof was gespaard gebleven, wat een Congolees de reactie ontlokte dat de vulkaan een racist is.

Kibati, waar het kerhof ligt, heeft zwaar geleden onder de bezetting door de M23 en de oorlog om hen te verslaan. Een achtergelaten kanon en uitgebrande autowrakken getuigen daar nog van. Maar nu lijkt de rust er eindelijk te zijn teruggekeerd. Het monument ter herdenking van de Groote Oorlog is volledig opgetrokken uit zwarte lavabrokken en staat heel zichtbaar aan de kant van de weg. Kinderen spelen er op en rond. Enkele vrouwen bieden vlakbij hun koopwaren aan. Het opschrift dat er ooit heeft opgestaan is verdwenen. Enkel een leeg kader is overgebleven.

Het Europees kerkhof kennen ze ook, ze wijzen naar een groepje bomen op enkele honderden meter afstand. De plaats heeft echter niets van een kerkhof. Volledig overwoekerd door onkruid, hier en daar een hoopje amorfe stenen. En overal diepe putten.

Terwijl ik tracht te begrijpen wat ik zie, komt een oudere man voorbijgelopen. Precies wat ik nodig heb: een lokale informant. Zijn verhaal laat me totaal sprakeloos.

“In de M23 rebellengroep zaten veel Rwandese soldaten”, zei hij me, “en één van hun officieren wist te vertellen dat die Belgische soldaten in Rwanda waren gesneuveld, en als eerbetoon goud in hun zakken kregen gestopt. Dat had hij in zijn thuisland vernomen. Zij werden dus met hun zakken vol goud begraven, volgens hem. Daarom hebben ze de lokale bevolking verplicht de graven te schenden.”

Daarbij zijn ze wel erg drastisch tewerk gegaan. Niets is er heel gebleven. Het lijkt wel of zelfs de beenderen zijn opgegraven. Ofwel zijn ze vergaan.

“Weet je wel zeker dat dit het kerkhof was”, vraag ik de man, nog steeds ongelovig, “er zou toch ergens wel een aanwijzing moeten terug te vinden zijn”, opper ik.

“O, maar die zijn er heus wel hoor”, antwoordt hij. “Kinderen”, zegt hij. Intussen waren uit alle windhoeken een resem kinderen opgedoken die nieuwsgierig kwamen kijken naar de muzungu. “Help eens even mee zoeken naar een steen met een naam op. Er waren er nog verschillende, jullie moeten die toch nog gezien hebben?”

“Ik weet er één liggen”, zegt een moedig knaap, die meteen in één van de putten duikt en aan een voor zijn tengere armen zwaar stuk steen begint te sleuren, het op de putrand tilt en omdraait.

«A la mémoire de Cornes… Joseph-Prosper-P…, Capitaine-Commandant, né à Malines…, mort au ch… » lees ik. In Goma aangekomen doe ik wat opzoekingswerk op het internet. Ik vind hem terug in de Belgische koloniale biografie. Joseph- Prosper - Pierre – Florent Cornesse, zo blijkt zijn volledige naam te zijn, is op 4 december 1881 geboren te Mechelen, en is gesneuveld op 27 januari 1916. Hij “vond een glorieuze dood toen hij persoonlijk, samen met een sectie mitrailleurs, commandant Flood, die net gewond was geraakt, ter hulp wou snellen”.

Ik stuit nog op een andere website: een foto uit 1952 toont het toen nog goed verzorgde kerkhof. In 2011 vond een inwoner uit Goma de graven nog terug, al behoorlijk afgebrokkeld, maar nog niet geschonden. Het steenfragment van Cornesse zag er net eender uit, maar er lagen ook nog naamstenen van andere gesneuvelden, waaronder die van kapitein-commandant Flood, die dan blijkbaar toch aan zijn verwondingen was gestorven. Nu is er enkel nog een woestenij over. Het verhaal wordt bevestigd door Radio Kivu1.

De Mwami van Kibati vond het spijtig dat de rebellen dit hadden aangericht. Goud hadden ze er uiteraard niet gevonden. Toch hebben ze tot het laatste graf toe doen openmaken, meestal ‘s nachts. De oude man had me nog gezegd dat de Mwami het voornemen heeft om het kerkhof te rehabiliteren en om te bouwen tot een toeristische attractie. Hoe hij dat precies zou willen aanpakken, blijft voor mij een volstrekt raadsel.