Oeganda na?

Je verliest er je zin door om nog een krant te lezen: dag na dag verschijnen er lange artikels over het ene corruptie- of fraudeschandaal na het andere. En het gaat niet om klein geld! Wel om het geld van de kleine mens. Jarenlang werden pensioenen uitbetaald aan onbestaande of overleden ouderen. Dat geld verdween natuurlijk in de zakken van frauderende ambtenaren en hun beschermheren. Een budget voor de hervestiging van de slachtoffers van de aardverschuivingen op de flanken van de vulkaan Mt. Elgon verhuisde naar de persoonlijke rekeningen van medewerkers van het disaster preparedness management team. Eerder al bleven grote sommen voor de voorbereiding van de Commonwealth vergadering van staatshoofden in Kampala in 2007 tot op vandaag onverantwoord. Maar het schandaal dat de bom deed barsten was het schaamteloos achteroverdrukken van Iers en Noors geld voor ondersteuning van ontwikkeling in de arme Noordelijke gebieden van Oeganda, die jarenlang hebben geleden onder de verschrikkingen van rebellenleider Joseph Kony en zijn leger van de Weerstand van de Heer.

Wie? Ik?

Dat bijna 12 miljoen Euro opging aan dure woningen, snoepreisjes, dure wagens en elitehuizen van hooggeplaatste ambtenaren maakte een storm van protest los. President Museveni zag het aankomen, en meende met zijn gebruikelijke zelfvertrouwen de internationale partners te kunnen paaien om verder te gaan met financiële steun. Hij riep de ambassadeurs van alle donorlanden samen op 19 november in een poging hen te overtuigen dat hij alles onder controle heeft.

“Sommigen proberen de indruk te wekken dat het corruptieprobleem in Oeganda blijft bestaan wegens het gebrek aan politieke wil om er tegenin te gaan”, las hij de diplomaten de les. “Wie? Ik, Yoweri Museveni, zou de politieke wil missen daar waar ik nu sterker ben dan in 1971 wanneer we het regime van Idi Amin frontaal bestreden, of dan in 1981 wanneer we met 27 geweren een aanval uitvoerden op Kabamba? Wie zulke valse geruchten durft verspreiden zou moeten worden behandeld met de minachting die ze verdienen.”

Patronage

Het is een publiek geheim dat corruptie in Oeganda geïnstitutionaliseerd werd door de president in hoogsteigen persoon. Om zijn eigen politieke overleven veilig te stellen heeft hij in de loop der jaren een patronagenetwerk rond zich uitgebouwd dat alle lagen van de samenleving doorwortelt. Om te kunnen slagen in Oeganda als politicus of zakenman heb je de steun van dat netwerk nodig, en ben je er ook schatplichtig aan. Maar dat netwerk kost heel veel geld. Eind jaren negentig, begin deze eeuw, kreeg het patronagenetwerk van Museveni een geweldige boost toen de vetpotten van Congo schaamteloos konden worden geplunderd onder leiding van Generaal Salim Saleh, halfbroer en militair raadgever van de president, maar vooral zaakbehartiger in het netwerk. In de jaren die volgden na de gedwongen terugtrekking uit Congo moest er in groeiende mate beroep worden gedaan op de staatskas om Museveni’s zelf gecreëerd monster in stand te houden. Maar de mogelijkheden zijn begrensd. Dus de druk en de verleiding om weer reikhalzend uit te kijken naar Congo werden onweerstaanbaar. Dat verklaart de steun vanuit Oeganda aan de M23-rebellen in Congo.

De cronies van Museveni, die zich beschermd wisten door hun politieke leiders, werden steeds driester en vernuftiger. Maar het onvermijdelijke gebeurde: de waarheid kwam aan het licht. Museveni nam meteen de spinnen in zijn netwerk in bescherming. Hij roemde hen als whistleblowers, en probeerde de aandacht af te leiden naar lagere onbekende ambtenaren.

Harde sancties

De donoren waren niet onder de indruk. Een topmedewerker van een VN-instelling had me nog gezegd dat Oeganda werd beschouwd als een “minder erg geval” dan vele andere, en het allemaal niet zo een vaart zou nemen. Oeganda staat 130^ste op 176 op de lijst van de minst corrupte landen van Transparency International, en de meer corrupte landen worden ook niet gesanctioneerd. Maar zijn cynisme bleek ongegrond.

De EU, het Verenigd Koninkrijk, de Wereldbank,  Oostenrijk, België, Duitsland, Ierland en Zweden, allen lid van het Gemeenschadelijk Kader voor Budgetsteun, beslisten eensgezind om hun steun aan de nationale begroting voor zes maanden te bevriezen. Samen gaat dat om een bedrag van 220 miljoen Euro, goed voor 7% van het nationale budget (28% van de internationale hulp die zelf een kwart van het nationale budget invult). Dit is niet niks! Het verrast om te zien hoe snel grote financiële sancties worden opgelegd voor fraude, terwijl buurland Rwanda er relatief gemakkelijk onderuit komt met de fungibiliteit van hun budgetsteun: de middelen die ze krijgen toegeschoven voor hun nationale begroting laten hen toe om eigen middelen aan te wenden om de rebellen in Congo te ondersteunen. Strikt gesproken is dat geen fraude natuurlijk. De boekhouding van het donorgeld is piekfijn in orde, maar ethisch is het allemaal niet.

Olie op het vuur

Opvallend is wel dat in de hele hetze de president relatief buiten schot blijft. Men roept hem op om maatregelen te treffen, maar je leest zelden in de krant dat hijzelf de grootste hand heeft in het corruptiegebeuren. In cartoons wordt hij afgebeeld als een slapende buschauffeur die niet ingrijpt om een catastrofe te vermijden, terwijl hij in feite met open ogen zijn land naar de afgrond rijdt. De tekenen aan de wand zijn overduidelijk. Neem nu het recente debat in het parlement over een amendement op de oliewet. Nu is aangetoond dat er in de ondergrond van de Albertine rift commerciële hoeveelheden aardolie zitten, moet het parlement eerst aangepaste wetten maken vooraleer de exploitatie kan beginnen. In de vorige versie van de wet werd vastgelegd dat een deskundige instelling zou worden gecreëerd, de Petroleum Authority, om exploitatievergunningen toe te kennen en contracten te onderhandelen. Maar dat zou de kansen om de cronies van Museveni in te zetten ernstig aantasten, dus moest die bevoegdheid worden teruggeven aan de minister van Energie, die uiteraard als enige taak heeft uit te voeren wat de big man haar opdraagt, ook al heeft ze in deze materie geen enkele technische competentie.

Bij een vorig parlementair debat over het voorgestelde amendement was de voorzitster weggevlucht omdat ze het tumult in het halfrond niet meer de baas kon na 6 uren getouwtrek. Daarop heeft Museveni alle volksvertegenwoordigers van zijn NRM-partij, waar hij ook voorzitter van is, bijeengeroepen om hen achter gesloten deuren de mantel uit te vegen dat ze voor het amendement moeten stemmen. En dat hielp. Gisteren werd het amendement met een grote meerderheid goedgekeurd. Ook al hadden 198 parlementsleden niet het lef om op te dagen. De stemming was met naamafroeping. Kleur bekennen schrikt vele politici af in een land waar vergelding een politiek wapen is.

Zwarte maandagen

Toch hebben 5 NRM-vertegenwoordigers in het parlement tegen gestemd en president Museveni beschuldigd van chantage. Monica Amoding vertolkte het zo: “Mijn collega’s hebben uit angst voor het amendement gestemd dat alle macht aan de minister teruggeeft. Ik heb tegen gestemd omdat dit de enige juiste beslissing is. Ook al wist ik dat president Museveni met argusogen toekeek, ik wilde het Oegandese volk niet verraden”.

Dat ook binnen het NRM-systeem nog mensen zitten die durven ingaan tegen de presidentiële logica geeft hoop. Maar ze zijn niet talrijk en zullen alle steun van het volk goed kunnen gebruiken. Burgerorganisaties hebben de handen in elkaar geslagen in een Anti-Corruptie Coalitie. Ze roepen op om elke maandag zwarte kleren aan te trekken, als teken van rouw omwille van de corruptie. Ze vragen ook een herziening van de grondwet om de macht van de president aan banden te leggen. Boegbeeld van de beweging is Miria Matembe, voormalig minister van ethiek en integriteit (1998-2003) en toevallig ook eigenares van het gebouw dat we huren voor ons kantoor.

Geel, groen, blauw

Op de anti-corruptie conventie die ze maandag organiseerden om hun wekelijkse protestactie aan te kondigen werd ook Irene Mulyagonja Kakooza, de nieuwe bazin van het Inspectorate General of Government uitgenodigd. Dat moet één van de ondankbaarste taken ter wereld zijn: aan het hoofd staan van een instelling die als opdracht heeft corruptie uit te roeien in een land waar corruptie werd geïnstitutionaliseerd door dezelfde man die je heeft aangesteld in je functie…

Blijkbaar heeft ze de juiste toon al weten te vinden. Op de conventie waarschuwde ze de burgerorganisaties ervoor om de strijd tegen corruptie niet te politiseren: “jullie zitten hier stenen te gooien naar de regering. Stop ermee corruptie te vertalen naar politieke voorkeuren. Jullie weten niet wat groen en blauw zouden doen als zij aan het roer stonden, dus stop ermee het een ondeugd van geel te noemen. Het zit ingeworteld in de hele samenleving”. Erg oplossingsgericht klinkt dat nu ook niet bepaald. Door geel (NRM) af te schermen van aanvallen vanuit de oppositie geeft ze zelf blijk van partijdigheid voor haar broodheer.

Spreekwoorden en gezegdes

Het spreekwoord zegt: corruptie neemt de lift, maar de waarheid gaat via de trap, en langzaam maar zeker komt ze ook boven. De president en zijn NRM zullen vroeg of laat onvermijdelijk de gevolgen moeten slikken van hun jarenlange diefstal van publieke middelen. De donorsancties tegen de regering kunnen dat proces versnellen. Het beeld dat M7 gebruikte in zijn speech voor de verzamelde diplomaten zou wel eens helderder kunnen zijn dan hijzelf verwacht. Ik citeer hem letterlijk:

“Geef me uw steun, alstublieft, en herinner u het Banyankole gezegde: “Watooza n’ababwibire”. Het verwijst naar dieven die ’s nachts gierst komen stelen uit een graanhuis. De volgende ochtend, na het ontdekken van de diefstal, sla je alarm. Onder diegenen die komen opdagen, bevinden zich de dieven zelf. Ze zullen er alles aan doen om je af te leiden van het spoor dat ze achterlieten, zodat ze zelf ongestraft blijven.”

Zoiets laat me sprakeloos. De man staat daar zonder enige schroom zijn eigen spreuk in de praktijk te brengen. Ik zou het zelf nooit zo helder hebben kunnen bedenken.