Rwandezen liegen niet

Heeft het met de kerstsfeer te maken? Met de onschuld van de boreling in de kribbe? De ijdele gedachte van duurzame vrede overal op aarde? Zeker weet ik het niet. En toch loop ik de laatste dagen rond met een groeiende hunker naar waarheid.

Ongetwijfeld zit het conflict in Oost-Congo dat ik van dichtbij volg er voor veel tussen. Dat heeft dan weer alles te maken met de vele mensen die ik er ken, met hun diep verlangen naar veiligheid en vrede, naar een toekomst zonder geweld. Het eerste slachtoffer in tijden van oorlog is altijd de waarheid. Dat zal wel altijd zo blijven, maar in de regio van de Grote Meren is het allemaal nog wat schrijnender door de omvang, door de duur, door de gruwel van het geweld, door de vele toeschouwers aan de zijlijn die de handen in de zakken steken en hun blik schouderophalend op voorbijschuivende wolken richten.

Ze doen dat uit machtsloosheid, misschien, maar dat verklaart het jarenlange afstand nemen niet. Hier is iets anders aan de hand: hier worden waarheid en leugens zo vaak onderling verwisseld, dat het moeilijk wordt nog een goed inzicht te krijgen en een duidelijk standpunt in te nemen. In dat soort situaties hou je het dan maar voor bekeken, ofwel kies je resoluut partij. Andere wegen zijn blijkbaar onbestaande.

Nobele kunst van het liegen

De spil van instabiliteit in de Grote Meren is Rwanda, hoor je vaak zeggen. Voor mensen als Clinton of Blair is Rwanda integendeel dan weer een borg voor regionale stabiliteit. Onverzoenbare analyses leiden tot het ontbreken van een consensus in de internationale gemeenschap met als resultaat een vrijgeleide voor Rwanda. Zo is het gegaan sedert 1994. De strategie van president Kagame van Rwanda werkt. Ook al heeft hij de laatste maanden wat van zijn pluimen verloren, toch blijft hij 18 jaar na zijn militaire overwinning nog altijd stevig in het zadel. Hij beheerst als geen ander de nobele kunst van het liegen.

Ubwenge, zo heet dat in het Kinyarwanda. Het woord liegen in het Nederlands heeft een erg negatieve klank: het staat voor mensen de waarheid onthouden met de bedoeling hen te misleiden. Bij ubwenge ligt dat helemaal anders: het is een verfijnde vorm van dialogeren, de kunst van het overtuigen, van sturende welbespraaktheid. Het gaat om iets zeer positiefs: een bijzondere capaciteit, die werd aangeleerd aan en bedreven door de hovelingen in het prekoloniale Rwanda. Ze hielden onderling wedstrijden: elkaar onwaarheden vertellen zonder betrapt te kunnen worden op een leugen.

Als twee gesprekspartners allebei bedreven zijn in ubwenge, kan ik me inbeelden dat dergelijke gesprekken inderdaad erg boeiend kunnen zijn als mentale oefening. Als informatie, verkregen van iemand die ubwenge toepast met gesprekspartners die nog nooit van ubwenge hebben gehoord, wordt gebruikt als basis voor beleidsbeslissingen, dan kan dat vergaande gevolgen hebben. Het helpt alleszins om in te zien waarom de Clintons en Blairs van deze wereld zo resoluut blijven achter sterke man Kagame staan. Ze doorzien zijn ubwenge niet.

Immaculée

De eerste keer dat ik in Rwanda in aanraking kwam met de leugen was een hele schok voor mij. Ik was net 22 geworden en had nog niet eens het testament van mijn jeugd opgemaakt. Ik verbleef enkele maanden in Rwanda om mijn thesis voor te bereiden: de evaluatie van een paysannaat dat met de steun van het toenmalige ABOS was ingericht in de Icyanya, een streek ten oosten van de hoofdstad Kigali. In het kantoor van het paysannaat trof ik ook twee stagiairs aan. Ik vond dat een reuzenkans: mogen samenwerken met twee jonge Rwandezen, de ene landbouwkundige, de andere sociologe in opleiding. Ze heette Immaculée, een naam die ik vreemd vond, tot iemand me uitlegde dat de doopnaam in Rwanda vaak gewoon van de heiligenkalender werd afgelezen. Wie werd geboren op de dag van de Onbevlekte Ontvangenis (Conception Immaculée de la Sainte Vierge) kreeg dan vaak de naam Immaculée mee.

Immaculée was verstandig , levenslustig en leergierig. Ze had een studiebeurs verworven om in Ivoorkust sociologie te gaan studeren, en had er net haar eerste jaar op zitten. Haar stage paste in haar opleiding. Een mooiere match kon ik me niet inbeelden: door samen te werken deden we er allebei voordeel bij.

Stalking door de overheid

Vlak voor mijn terugkeer naar België maakte de projectleider een foto van Immaculée en mezelf met het fototoestel dat ik toen van mijn broer had geleend. “Hé”, jullie hebben zo goed samengewerkt, sta daar nu toch niet zo als een hark, neem elkaar eens stevig vast”, had hij nog gezegd. Ik stuurde later een afdruk van de foto op naar Immaculée. Mijn rechterhand lag vriendschappelijk op haar rechterschouder terwijl we allebei wat verlegen naar de lens lachtten.

Het duurde maanden eer ze antwoordde. Toen haar brief eindelijk in de bus viel moest ik bij het lezen ervan gaan zitten. Ze vertelde hoe één van haar klasgenoten de foto had ontvreemd nadat die eerst bij het uitpakken uit haar bagage was gevallen. Haar medestudente  had meteen het ministerie van onderwijs verwittigd, met de foto als bewijsmateriaal, dat de beurs voor Immaculée verloren geld was, omdat ze een relatie met een muzungu heeft waar ze vast wel mee zou trouwen, zodat de gedane investering nooit aan Rwanda zou ten goede komen.

De beurs werd stopgezet en Immaculée keerde noodgedwongen terug naar haar geboorteheuvel. Wekenlang werd ze daar door verschillende mensen lastiggevallen die haar aan huis kwamen bestoken met vragen als “moet jij nu niet in Ivoorkust zijn? Hoor je nu eigenlijk geen sociologie te studeren? Of ben je je aan het voorbereiden op je huwelijk met een blanke misschien?”. Immaculée was Tutsi, ook dat werd haar verweten.

Uiteindelijk voelde ze zich dermate gestalkt en bedreigd dat ze naar Kenia is gevlucht, van waaruit ze me een noodkreet stuurde. Een ABOS-coöperant die vele jaren in Rwanda had gewerkt en daarna voor de FAO in Nairobi was gevestigd kon haar op mijn verzoek nog enigszins verder helpen. Hij begreep perfect wat er aan de hand was. Om haar situatie te stabilizeren is Immaculée dan snel met een Keniaan gehuwd en Keniaanse geworden. 

Stijf van de leugens

Zes jaren later heb ik zelf in Rwanda gewoond en gewerkt als vertegenwoordiger van de toenmalige NGO COOPIBO. Ubwenge werd toen ook gebruikt, maar werd vaak gecamoufleerd door red tape. Ik herinner me vooral hoe moeilijk het was om van de overheid een duidelijk standpunt te vernemen over zaken zoals het statuut van een project na de overdracht. Kaarten werden nooit op tafel gelegd, je voelde zó dat er andere belangen mee gemoeid waren dan die waarover openlijk werd gepraat. Halve waarheden en rookgordijnen alom. Tot oplossingen komen is op die manier zeer moeilijk. De zaak sleepte zolang aan tot je ze opgaf. En dat is precies wat de overheid wou zodat ze vrij spel kreeg.

De periode voor en tijdens de genocide van 1994 stond stijf van de leugens. De enige manier waarop een heel volk kan gebracht worden tot het uitmoorden van buren en vrienden is door lange tijd te volharden in de leugens en beetje bij beetje steeds hogere drempels te overschrijden. Dat honderdduizenden interne vluchtelingen al vier jaar lang moesten zien te overleven in mensonwaardige omstandigheden was een vruchtbare voedingsbodem voor haatgevoelens. Combineer dat met het voorspiegelen van lijfstraffen voor wie niet mee moordt, en je belandt in een uitzichtloze spiraal van geweld en tegengeweld. De uitzendingen van Radio Mille Collines waren staaltjes van bedekte communicatie: de hoge bomen moesten geveld worden, de kakkerlakken moesten worden bestreden, de vijand moest via de Akagera-rivier worden teruggestuurd naar Ethiopië…

Genocidekrediet

De leugen was een wapen voor beide partijen. Ze beschuldigden elkaar van het neerhalen van het presidentieel vliegtuig, het startsein voor de moordpartijen. Het was ongetwijfeld erg naïef van de NGOs om in die tijd te pleiten voor een derde weg, die van de onderhandelde vrede, om meer bloedvergieten te voorkomen. Wie leugens hanteert kan geen vrede bouwen. En de oorlog ging onverminderd door. Het rebellenleger van Kagame en zijn politieke vleugel het Rwandees Patriottisch Front beschikten toen al over een indrukwekkende PR-machine. Journalisten werden uitgenodigd in het veroverde landsdeel  en werden gericht rondgeleid. Ze kregen enkel te zien wat het RPF wilde dat ze zagen. Nooit was het mogelijk een gesprek onder vier ogen te hebben, steeds was er iemand bij die erover waakte dat enkel positieve geluiden over het RPF te horen waren, en hun aandeel in de gruwel verborgen bleef.

In mei 1994 stond ik aan de Tanzaniaanse kant van de grens met Rwanda in het vluchtelingenkamp Benaco. Het RPF was opgerukt vanuit Byumba in het noorden, om dan via Kibungo in het zuidoosten en het Burundese grondgebied Kigali aan te vallen vanuit het zuiden. Ik zag de vluchtelingen uit Rwanda massaal binnenstromen. De enigen die bang hoefden te zijn van het RPF waren de génocidaires. Waarom dan sloeg de bevolking van hele heuvels tegelijk op de vlucht, met vooral heel veel vrouwen en kinderen? Ik pikte één na één om beurt een tiental  vluchtelingen op om in een rijdende wagen met een betrouwbare tolk hun verhaal te aanhoren. De onafhankelijke getuigenissen bevestigden elkaar: ook het RPF maakte zich schuldig aan moordpartijen op de burgerbevolking. Ze riepen hen samen voor volksvergaderingen om hen vervolgens te vermoorden. Maar de wereld stond niet open voor die vaststelling. Het RPF maakte al volop gebruik van het genocidekrediet, en Colette Braeckman noemde in Le Soir van 11 juni 1994 mijn conclusie “étonnamment politique” voor een humanitaire organisatie.

Lange reeks

In oktober 1994 bezocht ik een landelijke NGO in het hoogland van de scheidingskam tussen het Nijl- en het Congobekken. Hun gebouwen waren maandenlang tot even voordien gebruikt geweest door het RPF als militaire basis tijdens hun offensief. De coördinator van de NGO toonde me de latrineputten waarin de intussen tot officiëel leger bevorderde ex-rebellen hun slachtoffers hadden gedumpt.

Er volgde een onwaarschijnlijk lange reeks van oorlogsmisdaden begaan door de soldaten van het RPA, in opdracht van de nieuwe politieke leiders in Kigali. De aanval op het vluchtelingenkamp van Kibeho, de vernietiging van de vluchtelingenkampen in Oost-Congo, het verjagen van Mobutu door het AFDL met de hulp van het RPA, de mislukte poging tot staatsgreep tegen vader Kabila, de Rwandese steun aan het CNDP en de M23, steevast ontkende de Rwandese leiding met klem en volharding, en tegen alle bewijsmateriaal in, haar betrokkenheid, haar bedoelingen en haar daadwerkelijke acties op het terrein.

Patriottisme

Een flinke kolf naar de hand van de beoefenaars van ubwenge! Met veel zorg, oog voor detail en gevoel voor dramatiek worden de beste sprekers ingezet, en wordt druk gebruik gemaakt van sociale netwerken als Twitter . Minister van Buitenlandse Zaken Louise Mushikiwabo laat zich hierbij opvallen, maar niemand beheerst de ubwenge beter dan Paul Kagame himself.

Zijn interviews op Britse TV-kanalen zijn referentiemateriaal geworden voor studenten diplomatie. Hij laat geen kans onbenut om alles en iedereen de schuld te geven van de onrust in centraal-Afrika, behalve het brave, democratische, hardwerkende, propere Rwanda. Hoe meer de experten van de VN hem het vuur aan de schenen legden, hoe hoger zijn Calimero-gehalte werd. Het gaf hem ook nieuwe ideeën: het Agaciro Development Fund zag het licht. Het oogt heel mooi, als een fonds dat door Rwandese burgers op vrijwillige basis wordt opgebouwd via overschrijvingen, internet en SMS, om de ontwikkeling van Rwanda te financieren en de afhankelijkheid van steeds kritischere donoren te verminderen. Agaciro betekent waardigheid. Door de lijsten van de schenkers te publiceren op de website en op Twitter werd het echter meteen ook een onontkoombare manier om loyauteit aan het regime te demonstreren, in de geest van “wie niet met mij is, is tegen mij”. De giften stromen binnen: op drie maanden tijd werd 26 miljard Rwandese Frank bijeen gebracht (bijna 32 miljoen euro). Een nieuw succes voor de aanpak van Kagame dat hij overal zal verkopen als bewijs van patriottisme.

Verantwoording

Dat ubwenge steeds dieper wordt verankerd in de Rwandese samenleving blijkt uit twee recente gebeurtenissen. Op 13-14 december werd in Rwanda voor de tiende keer al de Umushyikirano georganiseerd, de Nationale Dialoog. De tweedaagse brengt centrale en decentrale politieke leiders samen met vertegenwoordigers van de privésector, het middenveld, de diaspora en gewone burgers. Alles wordt zwaar gemediatiseerd, en verkocht aan de publieke opinie als het ultieme bewijs van Rwanda’s gevorderde en stevig verankerde democratie. “Leiders worden door de bevolking ter verantwoording geroepen” luidde het. In werkelijkheid werd het een lange apologie van Kagame tegen de beschuldiging dat hij aan de touwtjes van de M23 zou trekken (“het is toch niet omdat er ’s ochtends een lijk op je stoep ligt dat jij daarom de dader bent?”) en schimpte hij op de internationale gemeenschap (“ ’s ochtends vermanen ze ons omwille van de rechten van de mens, en ’s avonds nemen ze onze rechten af, en willen ze ons dwingen te doen wat ze zeggen”). “Als je wil dat ik de lasten van de buren op mij neem, betaal me daar dan voor. Je kan niet elk jaar 1,4 miljard $ aan MONUSCO geven en dan aan mij vragen om de job te klaren!”, verklaarde hij, met een demagogische arrogantie die zijn handelsmerk is geworden.

De dialoog ontaardde al snel in een publieke afrekening van Kagame met hooggeplaatste ambtenaren van de ministeries van Infrastructuur en van Onderwijs. Hij viel ook zijn minister van Energie in het openbaar aan omdat hij een eenheidstarief voor electriciteit wil invoeren. “Je kan niet dezelfde 500 Rwandese Frank vragen aan de president en aan iemand die daar het geld niet voor heeft, dat is oneerlijk! U moet dat beleid veranderen!”, donderde hij onder oorverdovend applaus. Ik ken geen enkele democratie waar ministers door hun eigen regeringsleider zo in hun hemd worden gezet, en de hele bevolking dat ook kritiekloos aanvaardt.

Waarom Rwanda niet geloofd werd

De tweede recente gebeurtenis slaat alle vorige. Op 8 december werd een achtkoppige parlementaire commissie samengesteld (de helft senatoren, de andere helft volksvertegenwoordigers) die als opdracht heeft te onderzoeken waarom de weerlegging van de beschuldigingen in het rapport van de VN-experten over Rwandese steun aan de M23-rebellen werd genegeerd door de internationale gemeenschap, en er toch sancties werden getroffen. U leest het goed: in een democratie zou het parlement het initiatief nemen om een commissie samen te stellen die moet onderzoeken of de regering nu wel of toch niet betrokken is bij de oorlog in het buurland. In de Rwandese democratie echter wordt het parlement gevraagd uit te zoeken waarom de ubwenge niet heeft gewerkt. Daar komt het in feite op neer: niet de waarheid is van belang, maar de reden waarom de Rwandese onwaarheden niet meer werden geloofd moet nu worden achterhaald.

Gelukkig nieuw jaar?

Het jaar 2013 belooft helaas niet veel goeds. In Kampala zullen begin januari de onderhandelingen worden hervat tussen de M23-rebellen en de Congolese regering, met als facilitator Uganda, een land dat op geen enkele manier als neutraal kan worden gezien. Wat ook de resultaten van die onderhandelingen zouden zijn, goed aflopen kunnen ze niet. Machtsdeling zou het hanteren van geweld tegen de bevolking als politiek drukkingsmiddel belonen. Reïntegratie van de M23 in het leger is een stap terug naar een niet-duurzame situatie van een leger binnen een leger. Het hervatten van de oorlog, zelfs indien Kabila zou kunnen worden verdreven, zou andermaal honderdduizenden slachtoffers kosten en opnieuw een niet-legitieme regering installeren. De gedwongen afscheuring van de Kivus tot een nieuwe staat onder de controle van buurlanden Rwanda en Oeganda zou een bijzonder gevaarlijk precedent scheppen voor de stabiliteit van Afrika.

Op hetzelfde moment wordt Rwanda twee jaar lang niet-permanent lid van de VN-Veiligheidsraad. Hemeltergend is dat! Maar stellen dat enkel landen die op geen enkele manier betrokken zijn bij een oorlog in een ander land lid mogen zijn van de Veiligheidsraad zou ook het lidmaatschap van de permanente VNVR-leden Rusland, China, UK, Frankrijk en de VS in vraag stellen. Dus ook dat is een dood spoor. De hervorming van de VN is nog niet voor morgen.

Authentiek

Waarheid en vrede, de idealen van Kerstmis, zitten goed mis in Centraal-Afrika. Rwanda is meer dan ooit overtuigd van het eigen grote gelijk en zal dat nog harder dan voordien van de toren blazen. Dat ze dat met zoveel energie en overtuiging kunnen blijven doen, ligt vervat in de ubwenge. Wie zich er goed van bewust is dat hij liegt zou vroeg of laat door de mand vallen. Wie het verdedigen van het eigen grote gelijk met onwaarheden niet als een leugen ziet, maar als een vaderlandslievende plicht, en daar ook nog voor bewonderd wordt, blijft er volmondig voor gaan, met een graad van verongelijktheid die heel authentiek, en precies daarom heel overtuigend overkomt. Rwandezen liegen niet, nooit.