Waarom de hyena lacht

Is het je nooit overkomen dat je zo onder de indruk bent geraakt van een ander levend wezen dat je lange tijd van de kaart bent, en er voortdurend moet aan denken? Ongetwijfeld! Ieder mens maakt dat wel eens mee in zijn leven, de ene wat vaker dan de andere. Daar zit ik nu dus mee.

Het wezen heet Adansonia digitata, en heeft me volledig in de ban. Als er een in de buurt is, kan ik mijn ogen er gewoonweg niet van afhouden. Ik word er door aangezogen, letterlijk, wil hem aanraken, kan niet weerstaan aan de indrukwekkende charmes van een apenbroodboom. Want zo heet hij in het Nederlands. Ik verkies de historische naam Baobab (afgeleid uit het Arabisch voor ‘vrucht-met-vele-zaden’). De klank past perfect bij de uitstraling van de plantaardige gigant: een krachtig occlusief aan het begin en het eind, nog eens herhalen in het midden voor versterking van het effect, een tweeklank die ontzag uitdrukt, en een klinker die stabiliteit vastlegt. Baobab.

Je zou kunnen denken dat de baobab veel van zijn grootsheid krijgt omdat hij alleen staat. Een baobabbos bestaat immers niet. Bossen en wouden hebben veel neerslag nodig om tot stand te kunnen komen, terwijl de baobab nu net verkiest te groeien waar het wat aan de droge kant is. Een baobab staat dan ook altijd alleen. Er kunnen nog wel andere baobabs in de directe omgeving staan, maar steeds op een respectabele afstand, zodat het silhouet van elke boom in zijn volle glorie zichtbaar wordt.

Grootboom

Een jonge baobab heeft iets schriels. Het lijkt of hij eerst hoogte wil nemen van zijn omgeving. Alle jeugdige energie gaat naar de hoogtegroei. De daaropvolgende eeuwen investeert hij dan vooral in de horizontale dimensie. En dat levert vaak spectaculaire resultaten op. Zijn hoogte situeert zich meestal tussen de tien en twintig meter. Respectabel, dat wel. Maar niet buitengewoon in bomenland. Het is met zijn omvang dat hij indruk maakt. Om een baobab te omarmen moet je met meerdere zijn, zegt een West-Afrikaans spreekwoord. Een stamdiameter van 6 meter en een stamomtrek van 20 meter zijn geen uitzonderingen. Afrikaanse landen wedijveren met elkaar om de grootste baobab. Tot in 2004 was Namibia de onbetwistbare winnaar. Hun kampioen had de toepasselijke naam “Grootboom” omwille van zijn diameter van 10 meter en omtrek van 30 meter. In het regenseizoen van 2004 stond hij nog in volle glorie. Maar dan is het ineens snel gegaan. De ene na de andere zijn de zes deelstammen van zijn tronk afgestorven en omgevallen, de laatste in januari 2005.

De plotse dood van de reus gaf aan wetenschappers de gelegenheid om aan de hand van de koolstofdateringsmethode zijn leeftijd te bepalen. Hij bleek tussen de 1.350 en 1.500 jaar oud te zijn. Daarmee is de baobab officieel uitgeroepen tot de langst levende angiosperm (bloeiende planten met bedekte zaden). Maar meteen is ook de mythe ontkracht die leeft in de Afrikaanse overlevering: de boom wordt heus geen 5.000 jaar oud.

Het verdwijnen van een baobab na zijn afsterven is overigens even spectaculair als zijn groei, maar dan in omgekeerde zin: op enkele seizoenen tijd is er geen spoor meer van terug te vinden. De cellen van het hout dienen immers ook om water op te slaan in die ariede omgeving waar hij leeft. Maar daardoor heeft het hout wel wat moeten inleveren op het vlak van hardheid. Om de takken te kunnen ondersteunen heeft de boom het verlies aan hardheid moeten compenseren door zijn diktegroei. Na het afsterven krimpt de stam verbazend snel naarmate het water verdampt, en het overblijvende zachte hout wordt snel verteerd door insecten, bacteriën, schimmels en de inwerking van de elementen. De grootste doodsoorzaak van de vegetatieve mastodonten zijn dan ook windstoten bij het begin van een donderstorm. In het geval van Grootboom ging het evenwel om een ziekte, waarvan gevreesd wordt dat deze zich over heel Afrika zou verspreiden.

Legendarisch

Door hun beklijvend uitzicht worden baobabs dan weer op andere manieren vereeuwigd. Schilderijen, batiks, geweven tapijten, houtsnijwerk, metalen beeldjes inspireren zich allemaal uitgebreid aan de typische vormen van de baobab. Ook in de legendes van Afrikaanse culturen is hij er voor altijd: bij de schepping vond de baobab dat God niet erg eerlijk omsprong met het verdelen van aantrekkelijke attributen onder het plantenvolkje. Telkens als weer een andere boom of struik het voorrecht kreeg van een sierlijke vorm, een fonkelende bloem of een sappige vrucht, begon de baobab te smeken om die eerder aan hem te geven. Tot God de smeekbeden zo beu werd, dat hij de baobab kwaad uit de grond rukte en hem er omgekeerd weer in plantte, zodat hij zijn gezeur niet meer zou moeten aanhoren. Inderdaad, je hebt er niet veel verbeelding voor nodig om je de scène in te beelden, als je de silhouet van de boom in het droog seizoen bekijkt.

Het verwondert dan ook niet dat de boom op vele plaatsen in Afrika in legendes opduikt, steeds met een verklaring voor hoe het komt dat de boom ondersteboven staat. In Congo gaat het verhaal dat de baobab zijn beklag deed dat God hem in een veel te drassig gebied had neergepoot. Daarop verplaatste God hem helemaal naar de Ruwenzoribergen. Daar vond de boom het veel te koud, en hij bleef klagen. Vertoornd rukte God de zeurboom uit, om hem over zijn schouder ver weg te gooien. Zo belandde hij ondersteboven in de droogste regionen van Afrika.

De leukste vind ik die van de Bosjesmannen in de Kalahariwoestijn in Botswana. Tijdens de schepping had God aan alle bewegende wezens ook planten geschonken, maar hij had de hyena over het hoofd gezien. Eerlijk is eerlijk, en God moet eerlijk zijn, dus schonk hij hem alsnog de allerlaatste plant die hij nog overhad. Omdat een hyena niets afweet van bomen, plantte die hem echter per vergissing onderste boven. Toen de hyena enige tijd later zag hoe mooi de bomen van de andere dieren uitgroeiden, in tegenstelling tot zijn omgekeerde baobab, zag hij zijn domme fout in. Hij blijft er tot de dag van vandaag om lachen.

Baobab biotoop

In het regenseizoen verandert het uitzicht van de boom dramatisch: een weelderige kruin van handvormige bladeren met 5 tot 7 brede vingers ontplooit zich al enkele weken vóór  de eerste druppels vallen. De grote witte geurende bloemen komen open bij de avondschemering en trekken  insecten, vleermuizen en kleine zoogdieren zoals lemuren aan, die zorgen voor de bestuiving. Een baobab is een biotoop op zich, waar honderden levensvormen in symbiose leven tussen, op en zelfs in de boom, want de stam van oudere bomen is doorgaans hol. Ideaal voor vleermuizen die zo in hun restaurant kunnen over… dagen.

De vruchten hebben de vorm van een rugbybal begroeid met fijn dons. Onder de harde houten schaal zitten vele tientallen erwtgrote niervormige zaden vervat in een droge witte pulp met een frisse zurige smaak wegens de aanwezigheid van tartaarzuur en een tot tien keer hogere concentratie aan vitamine C dan in sinaasappelen (meteen ook het recordgehalte van alle natuurlijke vruchten).

Alles van de boom is bruikbaar. Van de pulp wordt drank, ijs of snoep bereid. Het bedrijfje “Choix de Nadine” biedt sinds 2017 baobab-confituur aan in Kinshasa. De zaden kunnen tot bloem worden gemalen als smaakversterkend bindmiddel voor sauzen. De bladeren, die behoorlijk wat vitamine A bevatten, worden vers, gedroogd of in poedervorm gegeten. De schalen van de vrucht kunnen worden verbrand, en dat levert dan weer potas op voor zeepbereiding. Van de vezels van de schors worden touwen gemaakt, manden, matten en weefsels. Alle delen van de boom worden gebruikt in kruidengeneeskunde tegen even uiteenlopende ziektebeelden als malaria, zweren, leverproblemen, vermoeidheid, dysenterie, insectenbeten, oor- en oogontsteking, problemen met het urinestelsel.

Het zachte hout dat makkelijk herstelt van kneuzingen maakt de stam uitstekend geschikt voor het inhameren van mystieke berichten en bezweringen, waardoor de baobab ook de status van heilige boom heeft verworven. Elke marabout heeft er minstens één in de tuin geplant om niet ver te moeten lopen bij het bedienen van de klanten.

Natuurlijke oplossing

Nu maakt de baobab ook furore als potplant. In de luchthaven van Dakar worden levende mini-baobabs verkocht om in je handbagage mee te nemen. Voor bestemmingen in Noord-Amerika is dit natuurlijk onzinnig: elk levend materiaal uit het buitenland wordt daar systematisch in beslag genomen en vernietigd. Naar het meer tolerante Europa moet uitvoer mogelijk zijn. Als je hem een bonsaibehandeling geeft kan hij zelfs vele jaren meegaan.

Ik gaf er de voorkeur aan zaadjes mee te nemen om te planten. Zo een broos baobabje krijg je op een nachtvlucht toch niet ongeschonden thuis. Mijn moeder en mijn neefjes hebben elk een deel van de zaden gekregen. Ze hebben ze eerst geweekt, en dan aan de aarde toevertrouwd. Maar het kiemen laat op zich wachten.

Wetenschappelijke literatuur brengt niet zoveel duidelijkheid. De tijd nodig om te kiemen varieert van 2 tot 24 weken, sommigen spreken zelfs over een jaar. Over één ding zijn ze het allemaal eens: de bikkelharde schaal van het zaad bemoeilijkt het kiemen. Allerlei behandelingen zijn bedacht om het kiemen te bespoedigen, tot zelfs een zoutzuurbehandeling toe.

Chimpansees hebben een natuurlijke oplossing gevonden. Het is per slot van rekening toch een apenbroodboom. Ze slikken de zaadjes in, en gaan ze daarna weer uit elkaars drollen halen: de zaden kunnen dan veel gemakkelijker worden gekraakt om op te eten. En ze kiemen dan dus ook veel gemakkelijker. Ook bavianen en andere apen dragen op deze manier bij tot de verspreiding en betere kieming van de zaden. Benieuwd of ik mijn moeder en mijn neefjes zover zal krijgen om ook deze beproefde methode toe te passen…