Peru schakelt een versnelling hoger in de zoektocht naar Desaparecidos

In de jaren tachtig en negentig heerste er een burgeroorlog in Peru. Twee extreemlinkse groeperingen, het Lichtend Pad en de MRTA, probeerden met gewapende hand aan de macht te komen. Met terreur breidden ze hun greep op de bevolking uit. De Peruaanse staat vocht met extreem harde hand terug. Ook zij gebruikte terreur als wapen. Beide partijen maakten zich schuldig aan excessief geweld, verkrachtingen, martelingen en staande executies. Veruit de meeste slachtoffers vielen in het Zuiden van het land, in de hoge Andes. Hier woont het armste en meest gemarginaliseerde deel van de Peruaanse bevolking.

De Peruaanse waarheidscommissie van 2003 schat het uiteindelijke dodental op zeventigduizend. Zestienduizend van hen vallen onder het label “Desaparecidos”, of verdwenen personen. Dat ze vermoord zijn, lijdt geen twijfel. De manier waarop en hun begraafplaats blijven onbekend. In de voorbije vijftien jaar zijn er al ruim duizend lichamen teruggevonden. Nog ruim veertienduizend blijven “vermist”. Voor hun nabestaanden is het rouwproces nog steeds niet is afgesloten.

Transitional Justice in Peru

Het verleden leeft in Peru. De Peruaanse bevolking is bezig met een verwerkingsproces. Je gaat als land niet zo maar van een burgeroorlog naar een stabiele langdurige vrede. Daarvoor zijn er teveel slachtoffers gevallen, en zijn de wonden te diep. Deze periode van transitional justice kan jaren duren.

Transitional justice is het proces dat een land doorgaat na de schending van mensenrechten op een grote schaal, die meestal gepaard gaat met burgeroorlog of dictatuur. Het streeft naar rechtvaardigheid en schadevergoedingen voor de slachtoffers, en de veroordeling van de (voornaamste) daders. Dit allemaal zonder te hervallen in het conflict. Er bestaat geen vaste formule voor transitional justice, maar het gaat meestal gepaard met de juridische vervolging van de schuldigen tot de hoogste niveaus, de oprichting van een waarheidscommissie, het instellen van een systeem voor schadevergoedingen, en institutionele veranderingen. De opbouw van een herinneringscultuur (monumenten, plechtige herinneringsdagen) is meestal ook een deel van het proces.

Een deel van de verkiezingscampagne verliep dus in het frame “terroriste” vs “fujimoriste”. Een duidelijker flashback naar de jaren negentig is moeilijk te vinden.

We zijn nu zestien jaar verder. De Peruaanse overheid en bevolking hebben al deze stappen samen ondernomen. Toch beïnvloed de herinnering aan de gewelddadige decennia nog altijd het leven in Peru. Zo hing de schaduw van het conflict bijvoorbeeld ook boven de recente presidentsverkiezingen. Langs de ene kant had je Keiko Fujimori, de dochter van de Alberto Fujimori die tijdens de jaren negentig president was van Peru. Hij zit momenteel een gevangenisstraf uit, onder andere voor schendingen van mensenrechten tijdens de burgeroorlog. Veel Peruanen zij bang voor een terugkeer naar het Fujimorisme. Dochter Keiko eindigde enkele weken geleden nipt op de tweede plaats. Analisten schrijven haar verlies toe aan de Anti-Fujimori stem, die in de tweede ronde in grote aantallen (en vaak met tegenzin) voor overwinnaar Kuczynski stemden.

Langs de andere kant had je Veronika Mendoza, die op de derde plaats eindigde. Hoewel ze geen enkele link heeft met het Lichtend Pad werd ze door veel Peruanen en de rechtse media bestempeld als “de Terroriste”. Het feit dat ze kandidate was voor de voornaamste linkse partij was genoeg om deze beschuldiging te uiten. Een deel van de verkiezingscampagne verliep dus in het frame “terroriste” vs “fujimoriste”. Een duidelijker flashback naar de jaren negentig is moeilijk te vinden.

Desparicidos en transitional justice

De zoektocht naar en de opgraving van de Desaparecidos is meestal een onderdeel in het proces van transitional justice. Het kan dienen als bewijsmateriaal in de juridische processen en voor schadevergoedingen. Daarnaast is het ook onmisbaar voor het werk van de waarheidscommissies, om een zo volledig en objectief mogelijk beeld te geven van de feiten.

De nieuwe wet die de zoektocht naar Desaparecidos moet versnellen, is grotendeels te danken aan de politieke druk die mensenrechtenorganisaties samen met de vereniging van inheemse gemeenschappen hebben uitgeoefend. Voor hen draait het vooral om het achterhalen van de waarheid. Wat is er met deze mensen gebeurd? Hoe hebben ze hun laatste uren doorgebracht? En vooral, wie was verantwoordelijk voor hun dood? Voor hen gaat het dus om een verderzetting van het belangrijke werk van de Peruaanse Waarheidscommissie van 2003.

De herinnering leeft in Llinque

Llinque is één van de vele gemeenschappen waar een aantal Desaparecidos nog altijd niet is teruggevonden. Ze beleeft de transitie op haar eigen manier, op basis van haar eigen geschiedenis. APRODEH, partner van Broederlijk Delen, staat deze gemeenschap al jaren bij. Deze NGO focust op mensenrechten en steunt de gemeenschap van Llinque onder andere op juridisch vlak. Tegelijk schrijft ze op wetenschappelijke basis de geschiedenis van deze gemeenschappen en zet zo het werk van de waarheidscommissie verder. APRODEH wil een objectief beeld schetsen van hoe het conflict woedde in deze gemeenschappen. Het speelde ook een hoofdrol in de totstandkoming van de nieuwe wet.

Naar jaarlijkse traditie organiseert Llinque deze week een festival om het geweld te herdenken. Kinderen en jongeren vertellen verhalen, dragen poëzie voor en maken muziek met de herinnering aan het geweld als centraal thema. Een grote muurschildering siert het centrale plein van de gemeenschap. Ze toont de verschillende tijdperken die Llinque heeft doorgemaakt, van de tijd van de Inca’s tot vandaag, met speciale aandacht voor de gewelddadige decennia. Deze uitingen via kunst vormen een deel van het verwerkingsproces en houden de herinnering levend.

Llinque speelde - tegen wil en dank - een uitzonderlijke rol in de gewelddadige jaren tachtig en negentig. Eén van de hoofdkwartieren van het Lichtend Pad lag vlakbij deze gemeenschap. De locatie, hoog in de bergen, was tactisch erg interessant. Het Lichtend Pad had zo een zeer grote impact op Llinque en de omliggende gemeenschappen. Vrij snel stonden ze er in voor het dagelijks bestuur. Als de inwoners vandaag terugdenken aan deze periode, zien ze de militanten van het Lichtend Pad niet als de vijand. Die status is in Llinque weggelegd voor de overheid en de soldaten van het nationaal leger van Peru.

De inwoners zien de militanten van het Lichtend Pad niet als de vijand. Die status is in Llinque weggelegd voor de overheid en de soldaten van het nationaal leger van Peru.

Wat niet betekent dat het Lichtend Pad geen slachtoffers heeft gemaakt in deze gemeenschappen. De leden maakten zich schuldig aan executies en heersten als lokale dictators in de gemeenschappen. Een groot deel van de inwoners was dan ook opgelucht dat ze niet meer aan de macht waren. Ook andere leden van de gemeenschappen zijn vermoord door het Lichtend Pad, maar toch blijft voor de inwoners van Llinque de Peruaanse staat de grootste boosdoener.

Rocio, een medewerkster van APRODEH, die al negen jaar samenwerkt met deze gemeenschappen legt uit. ‘Naast alle moorden, verkrachtingen en geweldplegingen waar beide kanten zich schuldig aan maakten, kwam het voor de inwoners ook neer op respect. De Peruaanse overheid, zowel op nationaal als lokaal vlak, had geen respect voor de inwoners van deze gemeenschappen. Het Lichtend Pad nam het – althans volgens hun eigen retoriek - net voor hen op. En voor een deel voegden ze de daad bij het woord. Ze luisterden naar hun verzuchtingen en behandelden hen met respect.’

Dit maakt het werk van APRODEH zo belangrijk. Zij zorgen ervoor dat de rol van alle actoren, ook die van de Peruaanse overheid, niet vergeten wordt doorheen de tijd. Zij geven een gezicht aan alle Desaparacidos, wie ook verantwoordelijk is voor hun dood. Alleen op die manier heeft de nieuwe wet echt zin.