Bosco Ntaganda: het einde van de rit

De gebeurtenissen van de laatste jaren zijn genoegzaam bekend: in de schaduw van Laurent Nkunda groeide Ntaganda uit tot de nummer twee binnen het CNDP. Toen Nkunda in januari 2009 werd gearresteerd zetten de Congolese en de Rwandese regering Ntaganda aan het hoofd van de rebellie. De integratie van het Congrès National pour la défense du peuple (CNDP) kristalliseerde zich rond zijn persoon, en zo kreeg hij, ondanks het internationale aanhoudingsbevel, een hoge graad in het Congolees regeringsleger.

Tijdens de jaren die daarop volgden bleef niet alleen het CNDP als aparte entiteit binnen het leger bestaan (de parallelle commandostructuren bleven intact), de ex-rebellie sleepte ook haar eigen interne tegenstellingen met zich mee. Dat betekent onder meer dat een belangrijk deel van de manschappen en officieren van het CNDP loyaal bleven aan Nkunda en Bosco nooit vergaven dat hij meewerkte aan de arrestatie van hun charismatische leider.

Een nieuwe rebellie

Begin 2012 leek zijn einde in zicht. Kabila was net herverkozen in een stembusgang die erg controversieel was geweest. Zijn internationale partners verwachtten een teken van goede wil en democratische openheid. De eerste optie was de oppositie te betrekken bij het beleid maar dat was om verschillende redenen niet haalbaar. De tweede was om de gezochte oorlogsmisdadiger Bosco Ntaganda uit zijn ffuncties te ontzetten en uit te leveren aan het Internationaal Gerechtshof. Een consensus met de Rwandezen was snel gevonden: de man had zich de laatste jaren in Noord-Kivu zwaar in de handel van grondstoffen gestort, en dat is nu eenmaal niet mogelijk zonder tegen de kar te rijden van topfiguren binnen zowel de Congolese als de Rwandese regering en strijdkrachten.

Bosco Ntaganda anticipeerde op die arrestatie door zich met getrouwen terug te trekken in de heuvels van Noord-Kivu. Andere ontevreden officieren vervoegden hem, en dit groeide uit tot M23, een nieuwe maar opnieuw door Tutsi-officieren uit Noord-Kivu geleide rebellie. Net zoals de voorgangers RCD en CNDP werd ook M23 actief gesteund door Rwanda. De rebellie leidde een redelijk sluimerend bestaan met een paar honderd soldaten op een relatief kleine oppervlakte, maar toen ze op 20 november 2012 met stevige militaire back up uit Rwanda Goma veroverden, leek het er plots op dat het conflict niet alleen Congo maar de hele regio in een open oorlog zou kunnen meesleuren.

Addis Abeba

De grote diplomatieke middelen werden ingezet, en onder impuls van Secretaris-Generaal Ban Ki-moon van de Verenigde Naties kwam een Kaderakkoord tot stand waarbij niet alleen de buurlanden maar ook SADC en de Afrikaanse Unie een actieve rol kregen. Sleutelstukken van het akkoord waren het aanstellen van een VN-Gezant voor de Grote Meren (sinds 18 maart is die er ook officieel: de voormalige presidente van Ierland Mary Robinson) en een versterking van VN-missie Monusco met een robuust mandaat. Die troepen zullen geleverd worden door de landen van zuidelijk Afrika.

Die troepen zijn er nog niet maar het feit dat ze zullen komen zorgde voor veel nervositeit bij de gewapende groepen. De nieuwe troepen zullen de militaire machtsverhoudingen op het terrein grondig hertekenen, dus was het te voorzien dat er geweld zou uitbarsten tussen de ondertekening van het Kaderakkoord in Addis Abeba en de komst van de troepen.

Oorlog binnen M23

En zo gebeurde het ook. Het geweld barstte in de eerste plaats uit binnen M23, meer bepaald tussen Sultani Makenga, bevelhebber van M23 en vertrouweling van Nkunda, en Bosco Ntaganda. Bovenop de traditionele geschillen tussen de twee groepen was er ook de strategische vraag: wat doen we in de nieuwe context van het kaderakkoord. Het was duidelijk dat Makenga een stuk verder wilde gaan in de onderhandelingen met (en dus toegevingen aan) de Congolese overheid.

Onmiddellijk na het uitbarsten van het geweld tussen de twee groepen was duidelijk dat Rwanda de M23 -fficieren actief opriep om zich te hergroeperen rond Makenga, zodat het einde van de M23-oorlog in zicht komt: zowel Kinshasa en Kigali hebben door deze oorlog veel schade geleden, en het lijkt er op dat ze alle twee zoeken naar een zachte landing die zich kristalliseert rond Makenga. Door hem te integreren in het Congolese leger hopen ze een evenwicht te bereiken dat lijkt op wat er bestond tussen de integratie van het CNDP in 2009 en de rebellie van M23 in 2012.

De val van Bosco

De laatste week was het duidelijk dat Bosco Ntaganda militair het onderspit ging delven tegen de troepen van Makenga, de druk werd elke dag groter. Maandag bleek hij niet alleen in Kigali te zijn, hij had zich aangegeven bij de Amerikaanse ambassade en gevraagd te worden uitgeleverd aan den Haag.

Een onverwachte wending maar ook wel te begrijpen. Erg veel opties had Bosco niet over. De groep medestanders werd steeds kleiner, en door het aanhoudingsmandaat dat hij met zich meesleept is de kans zo goed als onbestaand dat hij wordt opgevist in een officiële functie in Congo of Rwanda. Hij stond voor de keuze om zich dood te vechten of zich over te geven.

Hij heeft gekozen voor het laatste. In hun eerste communicatie leken zowel Rwanda als de Verenigde Staten te willen doen geloven dat ze niet op voorhand op de hoogte waren, maar enig speurwerk rond Bosco zelf en in Rwandese kringen levert snel een ander beeld op. Bosco stak in de nacht van zaterdag op zondag met een paar tientallen strijders de grens over, werd er opgewacht door een eenheid van het Rwandese leger die hen ontwapende. Het gros van de troepen werden naar een vluchtelingenkamp van Congolese Tutsi gestuurd, zij die verzorging nodig hadden (en dat waren er nogal wat) werden onder toezicht opgenomen in het ziekenhuis van Gisenyi, en Bosco zelf werd overgebracht naar Kigali, waar hij de volgende dag werd overgedragen aan de Amerikaanse ambassade.

Next stop Den Haag?

Het lijkt er op (en daar hebben we ook bevestiging van) dat dit een minutieus voorbereid plan was waarbij duidelijke afspraken werden gemaakt met Bosco zelf. Het is nu afwachten op hij effectief zal worden uitgeleverd aan Den Haag. Bosco heeft natuurlijk veel gevoelige informatie, zowel over Congo als Rwanda als over de afspraken die deze landen al die jaren met elkaar gemaakt hebben. Rwanda noch Congo kijkt uit naar een gemediatiseerd internationaal proces waarbij hun interne keuken breed wordt uitgesmeerd voor het oog van de wereld.

Het is niet uitgesloten dat Bosco effectief naar Den Haag zal gaan, maar zeker niet onmiddellijk. Vermoedelijk is zijn stap niet het sluitstuk van complexe gesprekken tussen hem, Kigali, Kinshasa en de internationale diplomatie, maar een nieuw begin.