Terug naar Musaga

Mien was de jongste telg van een clan Straffe Madammen uit Vlaanderen die in de loop der jaren mee hun schouders hadden gezet onder het Centre Artisanal de Musaga, een project van een zeventigtal Burundese Straffe Madammen. Haar bijdrage draaide vooral rond het opzetten van een restaurant, Au Bon Voyageur. Ik moest er maar eens gaan eten, zei ze. Omdat ik zo mijn eigen verhaal had meegemaakt in Musaga, heb ik dat met veel plezier gedaan.

Vuurdoop

Bujumbura was mijn eerste halte in Centraal-Afrika. December 1994. Veertien maand eerder had de moord op de eerste democratisch verkozen president Melchior Ndadaye het land in een open burgeroorlog gestort. Een deel van Ndadaye’s partij, die voornamelijk uit Hutu bestond, nam de wapens op om de democratie te herstellen. Het leger, gedomineerd door radicale Tutsi, ging er als van oudsher met veel geweld tegen aan. De bevolking zat vast in een spiraal van geweld.

Ik werkte voor een vredesbeweging. Mijn reis was het begin van een lange samenwerking met Burundese jeugdorganisaties. Het draaide rond technieken om vertrouwen tussen mensen en groepen weer op te bouwen in een samenleving die helemaal was gepolariseerd. Methodieken om de meest heikele thema’s omzichtig doch doelgericht bespreekbaar te maken. Een groot deel van de wijken en de heuvels waren op die veertien maanden etnisch gezuiverd.

Zo ook Musaga. De wijk, voorheen overwegend Tutsi, was op korte tijd een bastion van Tutsi radicalisme geworden. Verspreid over de wijk, de afgebrande huizen van Hutu. De gelukkigen waren er met lege handen uit ontsnapt. Sommigen lagen vermoedelijk nog verkoold onder het puin.
Mijn maat Dismas woonde er. Milde mens, het tegendeel van een radicaal. “Kris, kom bij mij logeren. Ik kan je in een hotel steken in het centrum, maar de veiligheid gaat er zienderogen achteruit. Bij ons in Musaga is het nu alweer enkele maanden rustig. We maken je een kamer gereed bij ons thuis.”

Wat heet veilig? Musaga is de zuidelijke buitenwijk van Bujumbura, begrensd door de heuvels waar het verzet heer en meester was. Tijdens mijn vierde nacht daar daalde een rebellengroep uit de heuvels neer. Salvo’s van machinegeweren, uren aan een stuk. Mijn eerste granaten. De buren van de buren met machetes afgemaakt. De volgende dagen lag heel de stad plat. “Action ville morte”, uitgeroepen door milities van Tutsi-jongeren met strijdbare namen als “Sans Echec” et “Sans Défaite”. Raids op de markt en andere publieke plaatsen, hier en daar een grof gefileerde medemens in de gracht. Mijn eerste week in de Grote Meren. Ik kwam nooit meer terug in Musaga. Niet dat ik een trauma had, het was gewoon één van die plekken waar je nooit moest zijn.

Oorlog zonder winnaars

We gaan hier niet de recente geschiedenis van Burundi samen vatten (dat deed ik al in de Mo van juni), maar vandaag is het dus achttien jaar later. In zo goed als elk van die jaren was ik minstens één keer in Burundi, maar pas vandaag opnieuw in Musaga. Ik word rondgeleid in de textielateliers van het CAM en we ronden af in het restaurant. Le Bon Voyageur wordt niet onmiddellijk overspoeld door klanten. Mien had het er bij haar laatste bezoek al over gehad, en het is januari. Iedereen heeft al zijn geld nodig gehad voor feesten en cadeautjes, er schiet niets meer over voor restaurantbezoek en andere folietjes. Zelfs niet aan de zeer democratische prijzen hier.

Ik praat met twee van de medewerkers. Ze hebben hier alle twee lang gewoond. Julienne, die het hier allemaal coördineert, was in 1986 één van de oprichters van het CAM. Maar na de moord op President Ndadaye in oktober 1993 barstte hier de hel los. Tutsi waren hier in de meerderheid, dus de Hutu moesten weg. “Nog voor het einde van het jaar waren wij ons huis en de wijk uitgejaagd. Ik kon hier ook niet meer komen werken. We verhuisden naar een wijk waar Hutu de meerderheid vormden en Tutsi hadden uitgerookt.”

Edouard was pas dertien in 1993. Hij kon in Musaga blijven. Hij behoorde wel tot de juiste etnische groep. “Wij voelden ons hier allemaal met elkaar verbonden. Ik denk dat we het rustig hadden kunnen houden, maar de sfeer werd verziekt door Tutsi die uit het binnenland kwamen. Velen hadden familie, have en goed verloren. Ze ruiden ons op. Erg snel werd de wet hier uitgemaakt door de jongerenmilities die alle Hutu’s vermoordden. Zelfs zij die alleen maar via de grote weg naar het centrum wilden om hun fruit en groenten te verkopen. Je voelde het verschil erg snel op de markt. Binnen de kortste keren verschraalde het aanbod.”

“De hele jaren negentig konden we ons niet in Musaga vertonen,” vulde Julienne aan. Het werd pas beter toen in 2003 de rebellen en het nationale leger één nieuw leger gingen vormen. Dat lukte wonderwel. We hebben het CAM onmiddellijk heropend. Ik ben toen ook weer in de buurt komen wonen. Niet in Musaga zelf, maar er net buiten.”

“Hoe doe je dat?” wil ik dan weten. “Je buren staan je naar het leven en jagen je als een hond weg. Luttele jaren later sta je hier weer. Hoe kijk je elkaar dan in de ogen? Hoe bouw je weer een leven samen op?” “Dat ging uiteindelijk makkelijker dan we hadden gedacht,” verduidelijkt Julienne. “Het was een Tutsi-wijk, maar niet alle Tutsi waren radicaal. Sommigen hadden ons beschermd. Ze hadden ons verstopt of verwittigd als er een aanval werd voorbereid. Ze hielpen ons ontsnappen. En voor de rest… Toen we hier helemaal verarmd opnieuw stonden, zagen we dat ook onze beulen totaall aan lager wal waren geraakt. Ook zij waren alles kwijt. Hadden geliefden verloren. We kwamen allemaal geschonden uit deze oorlog zonder winnaars. Dat hielp om de bladzijde om te slaan.”

Waarheid en vrede

“Stap voor stap normaliseerde het leven zich,” herinnert Edouard zich. “De voormalige rebellie won de verkiezingen. Dat was belangrijk voor het zelfbeeld van de Hutu. Plots gingen zij de lakens uitdelen. Ook in Musaga sloten veel Tutsi aan bij het CNDD-FDD. Partijkaarten zijn hier nu eenmaal belangrijker dan competentie als je in dit land een job wil. Fraai is dat niet, maar het hielp de grenzen tussen Hutu en Tutsi vervagen.”

“Geen schrik dat de haat tussen Hutu en Tutsi ooit weer de kop opsteekt, in Musaga of elders in Burundi?” “Neen,” klinkt het in koor. “De samenleving ziet er ondertussen heel anders uit. De politieke arena is geen kwestie meer van etnische achtergrond maar van politieke partij.” “Niet dat Musaga nu vrij is van geweld,” stelt Edouard. “De Imbonerakure, jeugdliga van het CNDD-FDD, gedraagt zich hier als parallelle macht. Je kan maar beter niet bekend staan als aanhanger van het FNL of MSD, je wordt geheid geïntimideerd en opgepakt of zelfs vermoord. Maar nu het effectief de meerderheid is die beslist wie aan de top de dienst uitmaakt, verloopt de ultieme strijd om de macht vooral tussen Hutu. Daarom is de repressie tegen het FNL het hardst. Hen vreest het CNDD-FDD het meest. En omdat Musaga nog steeds meer Tutsi dan Hutu telt, is de repressie hier minder hard dan in bijvoorbeeld Kamenge, van oudsher een Hutu-bastion.”

Julienne is al weer naar haar kantoor, maar een laatste vraag brandt me op de lippen: “Wat verwachten de mensen van Musaga van de Waarheids- en Verzoeningscommissie?” Edouard kijkt me indringend aan: “Burundezen en waarheid, dat zal wel nooit simpel zijn. We kennen de waarheid. We weten wie er gemoord heeft. We waren er bij. We herinneren ons alles levendig. Maar we durven de waarheid niet uitspreken. Omdat we bang zijn. Schrik hebben dat de fragiele vrede die er nu heerst weer op de helling komt te staan als we te hard gaan graven in het verleden. Want als we één ding hebben geleerd, dan wel dit: in dit land telt een oorlog alleen maar verliezers.”