‘Hopelijk wordt paus Franciscus niet vermoord’

Op dag twee van de Wereldconferentie voor Onderzoeksjournalistiek in Rio de Janeiro geeft Reg Chua tekst en uitleg bij de gratis online gegevensbank van persbureau Reuters over China’s rich and famous -het resultaat van achttien maanden labeur door ‘anderhalf dozijn’ journalisten.

‘Onze databank is samengesteld op basis van publiek beschikbare informatie. Staatsgeheimen staan er niet in. Ze bundelt de profielen van de machtigste Chinezen en geeft een inzicht in de sociale relaties van de Chinese top. Wat is het persoonlijke netwerk van president Xi Jinping of zijn voorganger Jiang Zemin? Verder krijg je ook een inblik in de institutionele machtsverhoudingen in China: de relaties tussen leger, partij en regering. Ten slotte toont ze welke Chinezen die aan een opmars bezig zijn.’ Momenteel is de site nog gratis toegankelijk maar dat kan op termijn veranderen. Snel zijn is dus de boodschap.

Chinese taboes

Tijdens de workshop over onderzoeksjournalistiek in China noemt de andere spreker, Ying Chan van de University of Hong Kong, een aantal taboes waar Chinese media niet over mogen schrijven. ‘De zeven leden van het Partijbureau bijvoorbeeld, dat ligt heel gevoelig. Of 4 juni 1989 (de studentenprotesten op het Tienanmenplein waarbij honderden doden vielen, kc), daar moet je als journalist vanaf blijven. Maar rond andere thema’s is er meer ruimte –denk aan de zakenwereld of de milieuproblematiek.’

Ying Chan is positief over de toekomst van Chinese onderzoeksjournalistiek op de lange termijn. ‘Vandaag echter is de situatie heel moeilijk. Buitenlandse media slagen er bijvoorbeeld nauwelijks nog in om in China een fixer te vinden. En door een nieuwe interpretatie van bestaande Chinese wetten om online “geruchten” tegen te gaan, zijn verschillende journalisten recent achter de tralies beland. De eerste was een zestienjarige jongen die op zijn blog vragen had gesteld over het mysterieuze overlijden van een persoon uit zijn buurt.’

De paleizen van het Vaticaan

De Braziliaanse journalist Juan Arias, in een vorig leven zelf nog priester en vervolgens correspondent voor de Spaanse krant El Pais, volgt het Vaticaan al dertig jaar lang van nabij.

‘De eerste paus die ik ontmoette –ik was toen 23 jaar- was Pius XII. Aan de ontmoeting ging een maand bureaucratie vooraf. “Gooi je op de vloer, kus zijn voeten, kus zijn, ring, en luister naar wat hij te zeggen heeft.” Dat was toen het devies.’

‘In mijn leven heb ik zeven verschillende pausen gekend’, aldus Arias op de conferentie in Rio. ‘Ze gedroegen zich als keizers, woonden in paleizen en lieten zich rondrijden in een limousine met politiebegeleiding. Ze waren onaanraakbaar, het was surreëel. Ze waren het symbool van de Roomse macht en hadden eigenlijk niets van doen met Jezus, die op een ezeltje door de straten trok.’

‘De nieuwe paus Franciscus heeft daar komaf mee gemaakt. Hij kwam naar Rome met één paar schoenen, rijdt in een oude fiat en woont –stel je voor- in een simpel hotel, waar hij zelf koffie uit de koffiemachine in de hal haalt. Hij doorbreekt het beeld van paus als keizer, en belt zelf journalisten op. Toen hij in Brazilië op bezoek was, gaf hij zelfs een interview op televisie. Dat was vroeger ondenkbaar.’

‘Dankzij paus Franciscus is ook de doctrine aan het veranderen. De hele katholieke theologie is gebaseerd op zonde. Je moet de tien geboden volgen. Maar Franciscus zei: “Iedere persoon moet naar zijn eigen geweten luisteren, naar zijn ziel.” Dat is een revolutie. Hij zei: “Als een vrouw abortus nodig acht, dan is dat haar probleem. En wie ben ik om holebi’s te bekritiseren? Doe je iets voor je medemensen? Daarover gaat het”’

Volgens Arias raakte Franciscus verkozen omdat Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse kardinalen zich verenigden tegen de gevestigde macht binnen het Vaticaan. ‘Ze wilden een radicale omwenteling in de kerk. Zal Benedictus het verschil kunnen maken? Ik ga heel eerlijk zijn: ik hoop dat hij niet vermoord wordt. Zij die in het Vaticaan de macht verliezen, zijn heel sterk. Maar zelfs als ze hem vermoorden, denk ik dat zijn opvolger niet zal kunnen terugkeren naar de tijd van de paleizen.’

Arias denkt dat de katholieke kerk op termijn het priesterschap zal openen voor personen die reeds getrouwd zijn, en dat gescheiden mensen voor de kerk zullen mogen trouwen. Rond andere hete hangijzers –abortus, vrouwelijke priesters- verwacht Arias géén breuk met het verleden.

Belastingparadijzen

Uiteraard kon het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) niet ontbreken op de conferentie over onderzoeksjournalistiek. Met hun offshore leaks –het dossier over fiscale fraude via belastingparadijzen- bracht het netwerk van journalisten uit zestig landen een van de belangrijkste internationale scoops van het afgelopen jaar.

Het onderzoek ging van start nadat ICIJ-directeur Gerald Ryle in zijn brievenbus een anonieme enveloppe vond met daarin een harde schijf boordevol documenten (2,5 miljoen in totaal). Van Mongolië over de Filippijnen tot Azerbeidzjan en Indonesië: in maar liefst 58 landen leidden de gegevens over miljardenfraude tot verregaande onthullingen. En neen, de ICIJ heeft volgens Ryle geen ernstige juridische problemen gehad na de offshore leaks.

Wereldbeker fraude

Opvallend veel jonge Braziliaanse journalisten tekenen present op de workshop over onderzoeksjournalistiek in de sport. Ze willen uitzoeken wie er écht rijk wordt van de Wereldbeker Voetbal en de Olympische Spelen die Brazilië organiseert. Waar gaat het gemeenschapsgeld naar toe?

De ervaringen in Zuid-Afrika -het vorige gastland van de Wereldbeker- beloven in ieder geval weinig goeds. Journalist Rob Rose van de Sunday Times South Africa deed onder meer onderzoek naar de bouw van voetbalstadia in de Regenboognatie. Kostenplaatje? Maar liefst vier miljard dollar.

Bleek dat de grote spelers uit de Zuid-Afrikaanse bouwwereld achter de schermen prijsafspraken hadden gemaakt. Rose: ‘Al het geld dat Zuid-Afrika van de FIFA had moeten krijgen, belandde uiteindelijk in de zakken van privébedrijven. De belastingbetaler was de dupe. En vandaag maakt Brazilië het zelfde mee.’