“Dit is Latijns-Amerika"

Voor mijn eerste verblijf in Latijns-Amerika had ik ook zo mijn ideeën. Het werd niet Mexico, want ik koos er voor niet omringd te worden door mannen met grote hoeden en snorren. Guatemala dan maar! Aan mijn vertrek gingen geen nachtmerries over “ayayay…” roepende mannen met sombreros vooraf. Mijn dromen waren daarentegen gevuld met salsapasjes in rode jurk onder een zwoele tropische regenbui. Eenmaal aangekomen in het vijfde jaar humaniora van het ISI instituut in Escuintla, leerde ik dat de meeste jongens in mijn klas toch liever rock luisterden. Over de jaren heen doorliep mijn voorstelling van dansend Latijns-Amerika zo een hele reeks uiteenlopende pasjes.

Literatuur, de exotische mythe voorbij

De beeldvorming over Latijns-Amerika in de literatuur is ook opmerkelijk. De boekenkast van velen onder ons is, als het om Latijns-Amerikaanse auteurs gaat, gevuld met boeken die onder de noemer Magisch Realisme vallen: het mythische en de poëtische benadering van personages, omgeving en acties. Een literaire stroming ontstaan in de jaren 40 en verder gezet tijdens de literaire boom. Het Magisch Realisme bracht realiteit en fantasie samen met vormelijke vernieuwing. Ook vandaag blijft het een populair genre.

Ik ben sinds Eva Luna samen met velen helemaal fan van Isabel Allende en haar fantasievolle op de werkelijkheid gebaseerde romans. Eva Luna, een verhaal dat begint met de toevallige bevruchting van Eva Luna’s moeder. Een dappere maagd die de zwijgzame tuinman van haar baas, zijn sterfbed ingebeten door een slang, nog een laatste plezier wil gunnen. De vrucht van dit avontuurtje: wederopstand van de tuinman en het begin van de odyssee van Eva Luna. Een sterke vrouw die verhalen vertelt en liefde vindt… prachtig toch, Isabel Allende! Iets wat in academische literaire entourages overigens soms écht niet luidop mag gezegd worden. Literair snobisme, ik heb het nooit echt begrepen.

Los van discussies rond L/literatuur, is Latijns-Amerika niet altijd even magisch. Noch valt het te reduceren tot grote verhalen over dictators zoals in een ander Latijns-Amerikaans literair genre: Novela del Dictador. Een actuele reactie op de literaire kant van de Latijns-Amerikaanse mythes is McOndo: een literaire stroming die breekt met het Magisch Realisme en de voorstelling van Latijns-Amerika als een exotische plaats. De benaming refereert aan McDonalds, Macintosh, condo of flatgebouw en aan één van de boeken uit het magisch realistische genre bij uitstek: Honderd Jaar Eenzaamheid van Gabriël García Márquez. McOndo geeft een agressieve, urbane popcultuur mee als realistisch antwoord op het dromerige, exotische continent van het Magisch Realisme.

Zelf ben ik nog maar net bekend geraakt met McOndo. Ik stel me dus nog even terughoudend op. Het is waar dat Latijns-Amerika in de tweede helft van de 20e eeuw een enorm snelle urbanisatie kende waardoor omtrent 1990 bijna drie kwart van de bevolking in urbane gebieden leeft (Kent, 2006, 246). Toch is de overlapping van urbane en rurale gebieden in Latijns-Amerika ingewikkelder dan een meerderheid in de stad en een minderheid op het platteland. Het urbane en rurale loopt sterk door elkaar: ruimtelijk, organisatorisch en cultureel. Het is ook weer waar dat literaire publicaties en vertalingen een flessenhalsmodel door moeten, waarbij het Magisch Realisme gemakkelijker doorsijpelt tot in Europa. Een boektip dan maar! Het debuut van Alejandro Zambra is niet magisch, maar geraakte wel door de internationale flessenhals om bovendien bekroond te worden: Bonsai (2006). Een prachtig beklijvend liefdesverhaal. De achterflap vertelt: “leven en liefde zonder opsmuk, zonder heroïek, wellicht zelfs zonder romantiek”.

Muziek, Latinoamérica de spijker op de kop, zonder ze vast te pinnen

Het Latijns-Amerikaanse continent open en steeds weer her-benaderen, brengt mij bij de muziek. Het muzikaal duo Calle 13 haalt zijn naam van een straat in Trujillo Alto, voorstad van de Puertoricaanse hoofdstad San Juan. Vanuit deze straat pakken ze op hun laatste album Entren los que quieran in het nummer Latinoamérica het gehele Latijns-Amerikaanse continent aan. Calle 13 van René Pérez en Eduardo Cabra blijft na het behalen van 12 Grammy Awards Latijns-Amerikaanse muziekfans verrassen. De afgelopen maanden viel er niet naast de prachtige videoclip van Latinoamérica te kijken op Facebook. De titel vat het hele verhaal samen. De tekst poëtisch, zonder omhaal. De spijker op de kop, zonder ze vast te pinnen. Geen actie-reactie zoals Magisch Realisme-McOndo, maar een toenadering tot het enorme Latijns-Amerikaanse continent. Mijn Boliviaanse vriendin bevestigde op Facebook wat de titel al schrijft: “ESO es Latinoamérica” (DIT is Latijns-Amerika).

Latinoamérica: een poëtisch pareltje dat de Latijns-Amerikaanse geschiedenis en grote thema’s die academici en journalisten bezighoudt menselijk verwoordt. De Novela del Dictator of recente geschiedenis van autoritaire regimes die Latijns-Amerika overvielen tijdens de tweede helft van de 20e eeuw, wordt een verhaal over een bevolking die vocht voor zijn rechten: “Soy la fotografía de un desaparecido”. (Ik ben de foto van een vermiste.) En het Magisch Realisme, religie of de bewondering die de natuur en landschappen van het continent oproepen mag blijven: “Tengo los lagos, tengo los ríos. […] La nieve que maquilla mis montañas. […] Una viña repleta de uvas. Un cañaveral bajo el sol en Cuba. Soy el mar Caribe que vigila las casitas, haciendo rituales de agua bendita.” (Ik heb de meren, ik heb de rivieren. […] De sneeuw die mijn bergen maquilleert. […] Een wijngaard stampvol met druiven. Een rietveld onder de zon in Cuba. Ik ben de Caraibische zee die over de huisjes waakt en rituelen uitvoert met gewijd water.)

Latijns-Amerika, waar er wel degelijk ook prachtige stranden met palmbomen zijn, maar deze idyllische bomen niet per definitie een paradijs verbeelden, blijft mij steeds weer verrassen en uitdagen tot reflectie. Of in de woorden van René Pérez die samen met zijn stiefbroer voor hun tweede album Zuid-Amerika doorkruisten: “Un mes descifrando a un continente y sigo sin saber dónde empezar. […] En lugar de ver a un continente, miraba muchos en uno. Latinoamérica se ve más bonito de lejos, pero para verla hay que entrar.” (Een maand lang een continent ontcijferen en ik weet nog steeds niet waar te beginnen. […] In plaats van één continent, zag ik er vele in één. Latijns-Amerika ziet er mooier uit van ver, maar om haar echt te zien moet je binnenkomen.) Of magie en realisme, maar, zoals de achterflap van Bonsai suggereert, zonder opsmuk. Latijns-Amerika is voor mij een magische plek omdat het leeft, een continent dat interageert in de vaak ver van magische maar hoopvolle realiteit.