Mensenrechten op de rooster in Guatemala en Spanje

Ondertussen is in Spanje de Spaanse onderzoeksrechter Baltasar Garzón elf jaar geschorst voor zijn handelswijze in een corruptieproces. Onmogelijk hiervan los te koppelen: Garzón staat ook terecht voor het schenden van de Spaanse Amnestiewet uit 1977 bij zijn onderzoek naar verdwijningen tijdens de Francodictatuur (1939-1975). Terwijl in Guatemala eindelijk vooruitgang wordt geboekt in de strijd tegen de straffeloosheid, wordt in Spanje de rechter afgestraft die internationaal erkenning kreeg voor zijn onderzoeken naar mensenrechtenschendingen in Latijns-Amerika.

De internationale media gaven een informatief overzicht van Ríos Montt’s rol in het militaire bewind tijdens de Guatemalteekse burgeroorlog. Terwijl de internationale pers Ríos Montt reeds de benaming “ex-dictator” opspeldt, is de berichtgeving in Guatemala subtieler. Ríos Montt is er nog “voormalig staatshoofd” (1982-1983) en tot voor kort parlementslid dat niettemin vervolgd wordt voor genocide tijdens het gewapend conflict. Gewapend conflict als eufemisme voor een veertig jaar lang durende bloedige burgeroorlog. Een aaneensluiting van wrede militaire regimes waarbij 250.000 mensen om het leven kwamen, de grote meerderheid door toedoen van het leger.

Straffeloosheid, onschendbaarheid en vergetelheid

Straffeloosheid in Guatemala is een feit. Van op het laagste niveau tot aan de top. Misdaden worden niet onderzocht en vaak ook niet aangegeven uit angst voor represailles. Het heeft bovendien zestien jaar geduurd tot vorig jaar in augustus, voor de eerste maal sinds de vredesakkoorden, vier militairen vervolgd zijn voor het plegen van misdaden tegen de mensheid. Het betrof de afslachting van meer dan tweehonderd mensen in het dorp Dos Erres onder het bewind van generaal Ríos Montt. In 2012 komt dan toch ook Ríos Montt aan de beurt. De generaal was sinds het jaar 2000 en tot voor kort onschendbaar als parlementslid.

De laatste keer dat Ríos Montt uitgebreid aan bod kwam in de internationale media was in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2003 toen zijn aanhangers gewelddadige protesten ontketenden in Guatemala Stad. Het hooggerechtshof besliste dat de generaal ondanks zijn staatsgreep in 1982 mocht deelnemen aan de presidentsverkiezingen. Regina José Galindo, Guatemalteeks schrijfster en performanceartieste, reageerde met een performanceoptreden waarbij ze in Guatemala Stad van het Hooggerechtshof naar het Nationaal Paleis liep met een emmer menselijk bloed. Haar voeten lieten zo in protest bloedvoetstappen achter die de duizenden slachtoffers van de burgeroorlog voorstelden in een snijdend optreden genaamd ¿Quién puede olvidar las huellas? (Wie kan de sporen vergeten?).

Het zelfde verkiezingsjaar 2003 woonde ik bij een familie in de zuidelijke Guatemalteekse provincie Escuintla in het kader van het interculturele uitwisselingsprogramma van AFS. Ik herinner mij de vrolijke liedjes van de presidentskandidaten, het bericht dat AFS bij winst van Ríos Montt de uitwisselingsstudenten naar België zou repatriëren en het feit dat mijn lievelingsoom op Ríos Montt zou stemmen, met een drinkbeker met diens afbeelding in de hand. Tegen het advies van mijn ouders in om niet over religie en politiek te discussiëren, bevroeg ik deze echtgenoot en vader van twee dochters, lid van een familie die net niet straatarm is. Het antwoord op mijn ongeloof of hij echt voor een kandidaat zou stemmen die zo vele doden op zijn geweten had was simpel: ja, Ríos Montt was de kandidaat van de armen. Veel had ik daar als jong geprivilegieerd meisje niet meer aan toe te voegen.

Afgezien van Ríos Montt’s rol als presidentskandidaat van de armen hoorde ik in mijn omgeving weinig verhalen over de burgeroorlog. De leraar fysica, lid van de geïnstitutionaliseerde oud-guerrillabeweging URNG, beschreef Ríos Montt buiten het klaslokaal als een generaal die erger was dan Hitler. Kop van jut bij Ríos Montt was de inheemse Mayabevolking. Een goede vriend vertrouwde mij op zijn beurt het familiegeheim toe van zijn broer, die guerrillalid was en gedood is door het leger.

Daar bleef het bij, de rest van de pijnlijke geschiedenis van Guatemala leerde ik later in België. Van de internationale pers, maar ook van Guatemalteekse kunstenaars als Regina José Galinda en Franz Galich die de slachtoffers voetstappen en gezichten gaven. Franz Galich schreef Huracán corazón del cielo in ballingschap in Nicaragua. Het boek speelt zich af tijdens de burgeroorlog en is op meesterlijke wijze verbonden met het precolumbiaanse boek van de Maya’s, de Popol Vuh. De constante aanwezigheid van de geschiedenis van een volk en een land in het beleven van het heden en toekomst wordt sterk gebracht.

Nobelprijswinnaar Literatuur Miguel Ángel Asturias schreef reeds in 1946 het boek El señor Presidente over leven onder een dictatuur. Vele andere grote Guatemalteekse schrijvers, kunstenaars en intellectuelen, praktisch ongekend in de wereld en in Guatemala zelf, representeren in hun afwezigheid ballingschap, verdwijningen en misdaden tegen de mensheid.

Ríos Montt versus Rigoberta Menchú, conservatief Spanje versus Garzón

Afgezien van de aandacht in de internationale pers bij het bekendmaken van de vervolging van Ríos Montt, verzamelde er zich ook een grote groep mensenrechtenorganisaties, slachtoffers en nabestaanden van slachtoffers van de burgeroorlog. Op Facebook, het sociaal medium dat recent zo een grote rol speelt bij het verspreiden van wereldnieuws, heeft niemand van mijn Guatemalteekse vrienden iets over de doorbraak gepost. Jongeren opgegroeid in de najaren van het conflict hebben ook nooit veel gehoord over de burgeroorlog. In de nationale krant La Prensa Libre wordt de zaak bovendien heel droog gebracht, in afwisseling met opiniestukken die de schuld van Ríos Montt betwisten.

De advocaat van Ríos Montt, Gonzalo Rodríguez Galvez, vertelde zeker te zijn dat zijn cliënt als een vrij man uit de rechtszaak zou komen. Ríos Montt was toch in geen enkele confrontatie met de guerrilla fysiek aanwezig? Om het allemaal nog wat cynischer te maken zei hij dat er tijdens het bewind van generaal Ríos Montt veel minder bloedbaden hadden plaatsgevonden dan bij voorgaande staatshoofden. De Verenigde Naties feliciteerden de Guatemalteekse justitie met de beslissing Ríos Montt te vervolgen. Een duidelijke boodschap aan de wereld. Het Internationaal Strafhof heeft zich daarentegen ondertussen vooral en alleen met de vervolging van Afrikaanse schendingen van de mensenrechten beziggehouden.

Aan de telefoon vroeg ik mijn Guatemalteekse mama naar de gebeurtenissen rond Ríos Montt. Mijn liefste mama die altijd klaarstaat voor haar familieleden en vrienden vond het eigenlijk best wel zielig dat ze de oude generaal op 85 jarige leeftijd nog willen vervolgen. Rigoberta Menchú, Nobelprijswinnares van de vrede in 1992 en voorvechter van de rechten van de inheemse bevolking, kreeg meteen de schuld van Rios Montt’s vervolging. Zij was bij Spanje gaan aankloppen! Dictator-verraadster? Roddelaarster? Of internationaal erkende stem van de mensenrechten in Guatemala, maar uiterst polemisch, zowel in het buitenland als in Guatemala? Dan moet je daarbovenop nog maar eens een inheemse vrouw zijn.

In december 1999 diende Rigoberta Menchú een klacht in bij het Hooggerechtshof in Madrid voor schendingen tegen de mensenrechten tijdens de Guatemalteekse burgeroorlog. De aanklacht kwam terecht bij Baltasar Garzón en was het begin van een legale machtsstrijd in Spanje en Guatemala. Het resultaat na meer dan tien jaar: Ríos Montt in de beklaagdenbank, of zoals het rijke machtige personen past, in huisarrest.

Mijn Spaanse vrienden betuigden van hun kant via Facebook wel hun overtuigde steun aan onderzoeksrechter Garzón. Net als duizenden betogers in Madrid, mensenrechtenorganisaties verspreid over Latijns-Amerika en de Verenigde Naties. Garzón maakte internationaal naam bij het uitvaardigen van een arrestatiebevel tegen oud-dictator Augusto Pinochet in 1998. Het begin van het zo genaamde Pinochet-effect. Vele slachtoffers van dictatoriale regimes, vooral in Latijns-Amerika, vonden na de arrestatie van Pinochet de moed en hoop om bij het gerecht aan te kloppen nadat daders ongestraft bleven of zelfs de touwtjes in handen hielden. Garzón richtte zich echter niet alleen op Chili en andere Latijns-Amerikaanse landen zoals Argentinië. Hij klaagde een lijstje misdadigers aan zo divers als de ETA, leden van Al-Qaeda en de Amerikaanse regering Bush, in verband met de veronderstelde martelingen in Guantanamo.

Toen Garzón een onderzoek begon op eigen bodem werd het een oude generatie Franco-aanhangers, een aantal rechtse verenigingen en leden van de rechtse Volkspartij (PP) van premier Rajoy te warm onder de voeten. Ook in Spanje ligt de Francodictatuur en de Amnestiewet uit 1977 gevoelig.

Garzón en zijn belang voor de “nunca jamás” (nooit meer)

Bij aanvang van de Francodictatuur in 1939 arriveerde een grote groep Spaanse vluchtelingen in Zuid-Amerika. Verscheidene jaren later bevonden ze zich in hun nieuwe thuisland opnieuw onder het juk van bloedige autoritaire regimes. De dictatoriale Latijns-Amerikaanse regimes uit de tweede helft van de 20e eeuw zijn door ons allemaal gekend. Toch zijn ook wij schuldig aan het geheugenverlies aanwezig bij politici en groepen van de bevolking in Latijns-Amerikaanse landen. Nog geen veertig jaar geleden bestond hier in Europa, in vakantieland Spanje, ook een wrede dictatuur die we al te vaak vergeten. Kijk er de film Salvador over het laatste slachtoffer van Franco maar eens op na voor een harde realiteitscheck. Na de kunst is het tijd dat de rechtspraak de slachtoffers van de Spaanse burgeroorlog en dictatuur erkent. Ook in Guatemala.

Nieuws over Guatemala is zelden positief, er wordt kwistig in het rond gegooid met begrippen die de situatie in dit prachtige Centraal-Amerikaanse land uitzichtloos naar voor brengt: “straffeloosheid”, “drugsbaronnen”, “georganiseerde misdaad”, “gefaalde staat”,… Guatemala heeft plaats nodig voor kunst en educatie over de burgeroorlog die, afgezien van het publiek op internationale festivals en fora, ook de Guatemalteekse bevolking doet herinneren aan de gepleegde wandaden. Guatemala heeft de pijn en woede van een op potten slagende menigte en protesterende moeders nodig. Een “nunca jamás” zoals in de Zuid-Amerikaanse landen om de stilte te verbreken. Een collectief geheugen om het verleden te kunnen verwerken en aan een toekomst te bouwen. Guatemala, Spanje en de internationale rechtspraak hebben ten slotte ook een Garzón nodig die zijn ambt vrij mag uitvoeren.