Mannen en vrouwen met ballen

Er is eerst en vooral Assetou, mama van een dochtertje van drie en één van de vrouwen die in de keuken van mijn restaurant werkt. In Burkina Faso laten mensen weinig van zichzelf zien, en dat is helemaal het geval op het werk. Ik had haar al een paar keer willen vragen wat er scheelde, omdat ik zag dat ze pijn had, en ongelukkig was. Met tussenpozen van telkens meer dan een week bracht ze de stukken verhaal dan toch zelf aan. Dat de vader van haar kind haar had uitgescholden omdat ze een strakke witte broek droeg. Dat hij haar sloeg, bijna elke dag. Dat hij haar spaargeld van tussen haar schone kleren had gepikt. Dat hij de telefoon waar ze hard voor had gewerkt, had gebroken. Dat hij haar gasfles had verkocht, en dat vlak voor ook hier de winterkou toesloeg. Ze vroeg me om een lening zodat ze de waarborg voor een eigen huisje zou kunnen betalen. Op de tweede dag na haar vertrek uit het huis van de man stond die in het restaurant. Ik maakte hem duidelijk dat hij niet zomaar naar de werkplek van zijn vrouw kon komen om haar de huid vol te schelden maar ik liet hem ook even uitrazen: ik leerde zo dat Assetou een Afrikaanse vrouw is en dat ze dus aan haar man toebehoort en moet doen wat hij haar vraagt, dat hij het recht heeft om haar te slaan als ze niet luistert, en dat hij tenminste nog ‘iets’ van haar had gemaakt.

Gered

Op Assetou’s eigen vraag trokken we met haar verhaal naar de Action Sociale. Na drie ontmoedigende bezoeken aan de overheidsdienst waar niemand ooit op post is en waar zelfs geen envelop of pen voor handen is, kregen we een doorverwijzing naar de politie. Een dynamische agente daar pakte de zaak zeer kordaat aan. Voor het eerst luisterde iemand anders dan ik naar het hele verhaal. Twee genegeerde oproepingsbevelen later zat de man in een politiecel. Eergisteren kwam hij weer op vrije voeten, maar alleen omdat zijn oudere broer alle materiële en financiële schade voor hem vergoedde. Gisterochtend slaagde het ex-koppel er, onder het toeziend oog van de politieagente, zelfs in om een regeling uit te werken voor hun dochtertje. De Assetou die nooit echt in haar hart laat kijken, viel me daarna om de hals: tu m’as sauvé, je hebt me gered!

Slavenbestaan

Er is ook het verhaal van Marie, de jonge vrouw die bij ons thuis inwoont en met veel warmte en liefde voor de kinderen zorgt. Ook Marie is mama, van een dochter van bijna vijf. Ze kwam jaren geleden uit haar dorp naar de hoofdstad, op zoek naar een beter leven. Dat vond ze ook, in zekere zin. Ze werkte in een restaurant, had een vriend, werd zwanger. Een nichtje dat op doorreis was in Ouagadougou merkte haar zwangerschap op en vertelde, terug in het dorp, over die bollende buik aan de moeder van Marie. Die verplichtte haar dochter om terug thuis te komen, met haar vriend te breken, en te trouwen met een veel oudere man die in het dorp al twee andere vrouwen had. In zijn huis beviel ze van een dochtertje en leefde ze drie jaar lang een slavenbestaan.

Vlucht

Maandenlang bereidde ze haar vertrek voor, alle muntjes spaarde ze bijeen, om op de bewuste dag en in het grootste geheim een busticket voor Ouagadougou te kunnen betalen. Bij haar aankomst in de hoofdstad had ze niets anders dan de kleren die ze droeg. Mét haar dochter vluchten zou haar verraden hebben. Ze liet het meisje dus achter bij haar moeder. Sinds de dag van haar vertrek heeft ze haar dochter maar één keer gezien, toen wij vorige zomer in België waren en we haar voorstelden om het kind zo lang uit te nodigen in ons huis in Ouagadougou.

Boze stiefmoeder

En toen gingen we, tussen kerst en nieuw, naar het dorp waar mijn man Armel is geboren en opgegroeid. Van mijn eerste bezoek daar herinner ik me nog de onwennigheid, van beide kanten. Ik dacht toen dat de afstand kleiner zou worden, geleidelijk aan. Een huwelijk en nog vier bezoeken later is de afstand er nog altijd. Ze zal mogelijk nooit verdwijnen. Armel is de oudste zoon van de tweede vrouw van zijn vader. De eerste vrouw heeft de komst van haar co-épouse nooit aanvaard of verteerd. Sinds hun kindertijd is het leven van Armel, zijn broers en zussen én zijn moeder daarom getekend door pesterijen en achterklap. Het is het verhaal van de boze stiefmoeder, maar dan in het harde echte leven. Dat de oudste zoon van de tweede vrouw het in die zin ‘maakt’ dat hij met een blanke vrouw is getrouwd, die er dan ook nog eens geen probleem van lijkt te maken om samen met hem liefdevol voor zijn twee kinderen te zorgen, dat steekt veel ogen uit. Zoveel geluk, dat verdient hij niet. En dat laat zich voelen, in die handdruk die hartelijk lijkt, in die kerstwensen en zegeningen die hol blijven nazinderen.

Twee vrouwen, of drie

Het bezoek aan de andere families in het dorp is vermoeiend maar minder pijnlijk. Een hele dag lang doen Armel en ik samen de ronde. Op elk erf worden inderhaast stoelen voor ons bijgeschoven, we krijgen een kalebas met water aangeboden, we wisselen groeten uit, vragen naar de een en ander en praten over het leven en de politiek. Voor het onbeleefd wordt om nog langer te blijven zitten, vragen we toestemming om weg te gaan, en nadat die twee keer is geweigerd, stoppen we onze gastheer of gastvrouw een briefje van 1000 FCFA toe voor we toch opstaan. Voor het eerst sinds ik dit soort ‘ronde’ doe, valt het me op dat geen enkele van de mannen hier in het dorp het bij één vrouw heeft gehouden. De meesten hebben er twee, sommigen drie of zelfs vier. De jongste van die vrouwen zijn nog meisjes, steevast met een buik die een beginnende zwangerschap verraadt.

Electron libre

Tijdens de lange nachtelijke rit terug naar Ouagadougou praat ik erover met Armel. Hij vindt het geen leuk onderwerp. “Zo gaat het hier, het zal nog generaties duren voor er iets verandert. Chez nous une femme est un électron libre. Ze stelt niets voor als ze niet vast hangt aan een man. Het is de man die ervoor moet zorgen dat zij en haar kinderen niets te kort komen. Als een man sterft, komen zijn vrouw en de andere ‘bezittingen’ van de man automatisch toe aan één van de broers van de man. Niet omdat die man per se nog een vrouw wil, wél omdat een vrouw niet voor zichzelf kan zorgen.”

Niet eenduidig

Het is geen eenduidig verhaal. Een vrouw die zich tegen de uithuwelijking aan haar schoonbroer zou verzetten, zou alles verliezen: alle bezittingen van haar man gaan hoe dan ook naar de familie van de man, haar reputatie is voor altijd geschonden, er zou voor haar niets anders op zitten dan naar haar eigen familie terug te keren en haar schande te dragen. Een erg aanlokkelijk avontuur is dat dus niet. Aan de andere kant heeft elke vrouw, zeker op het platteland, inkomsten uit het veld of veldje dat ze voor haar eigen rekening bewerkt naast het familieveld. Geen vrouw zal er ooit aan denken om met die inkomsten bij te dragen aan het familieleven, ook niet in geval van nood. Zelfs de echtgenote van Armels oudste broer, die in de stad alle kansen heeft gekregen waar ze maar van kon dromen en als verpleegster altijd een bescheiden maar toch goed loon heeft verdiend, heeft nooit met één cent bijgedragen aan het huishouden of de opvoeding van hun drie dochters. Een man moet zijn gezin en zijn familie kunnen onderhouden, anders is hij de naam man niet waardig.

Liefde?

Later komt hetzelfde onderwerp toevallig boven als ik op een rustige avond aan de bar zit te kletsen met een late klant en mijn barman. De klant is volop bezig met de voorbereidingen van zijn traditioneel huwelijk, de barman heeft dat net achter de rug. Ik vraag hen of ze hun vrouwen graag zien. Mijn barman zucht. “Liefde is zeldzaam in Burkina Faso. Ik durf mijn vrouw niet graag te zien. Zij ziet mij ook niet graag. Op de dag dat mij iets overkomt, of als ik mijn job verlies en niet langer in staat ben om voor haar en onze dochter te zorgen, zal ze me laten zitten en me aan de schandpaal nagelen. Ik ben elke dag op mijn hoede.” De klant, die een talentvol beeldend kunstenaar is, is het helemaal met hem eens. “Mannen hier staan permanent onder druk. Als je vrouw bij je weggaat, betekent het altijd dat jij als man hebt gefaald. Je verliest niet alleen je vrouw maar ook al je waardigheid.” Hij geeft toe dat hij halftijds een kantoorjob doet die hij verafschuwt omdat hij als artiest met een onzeker inkomen nooit zou kunnen trouwen.

Marktwaarde

Toevallig sprak ik deze week een jonge Amerikaan die voor het US State Department lessen Engels en ‘sociale vaardigheden’ komt geven aan een groep vrouwelijke studentes aan de universiteit van Koudougou. Toen hij hen vroeg wat hun grootste droom in het leven was, antwoordde meer dan de helft van de meisjes dat ze een goede man hopen te vinden. De Amerikaan was eerst vertederd, later geschokt. Met hun universitaire studies hoopten veel van de meisjes immers in de eerste plaats hun ‘marktwaarde’ te verhogen, zodat hun ‘goede man’ rijk genoeg zou zijn om op al hun verlangens te antwoorden, zonder dat zij daar zelf voor zouden moeten werken.

Ballen

Ook onze vrijgevochten Marie maakt zich maar moeilijk los uit het traditionele plaatje. Ze vond het heel gezellig bij ons thuis op kerstavond, maar halfweg het glas rode wijn dat haar al een beetje dronken had gemaakt, droomde ze hardop over de dag dat een ‘goede man’ alles weer voor haar zou overnemen, en haar op feestdagen zou uitnodigen voor kip en Fanta, ergens in de stad. Dat kerstmaal eten, dat werkte overigens ook alleen maar omdat ik die avond in de keuken stond. Als Armel één van zijn heerlijke schotels tô met groentesaus kookt, gaat Marie het huis uit om in de kiosk in de straat een bordje bonen te eten. Ze zei me meer dan eens dat ze het ook wel zou willen, een nieuwe man zoals ik er één heb. Maar eten wat die nieuwe man heeft klaargemaakt? Nooit! In Burkina Faso moeten niet alleen de vrouwen maar ook de mannen stevige ballen hebben.