Een marathon met vissers

“Het vaccin zal hiv veroorzaken”

In Entebbe worden “clinical trials” opgezet bij de vissergemeenschappen aan het Victoriameer: grootschalige onderzoeken die de effectiviteit van kandidaatvaccins nagaan. Het grootste werk van het IAVI team ligt hier dan ook evenzeer in het opbouwen van vertrouwen en bereidheid bij de bevolking, als bij het uitbouwen van professionele onderzoekscapaciteit. Dokter Noah Kiwanuka, hoofd van het vaccin onderzoeksprogramma in Entebbe legt uit hoe belangrijk het is om met de plaatselijke bevolking te werken: “Niet alleen vrezen sommigen de mogelijke bijwerkingen van een vaccin, een minderheid vreest dat deelnemen aan het onderzoek net hiv zal veroorzaken, in plaats van het vermijden”.

Het water aan de mond

Het team doet er alles aan doet om zo duidelijk mogelijk met de bevolking te communiceren én te werken aan de verbetering van hun gezondheidssituatie. Dat de nood aan een vaccin hoog is, staat buiten kijf: 32% van de vrouwen en 20,5% van de mannen in de vissergemeenschappen aan het Victoriameer zijn seropositief. Dat terwijl het gemiddelde in Oeganda (7,2%) al hoog is. Het aantal mensen die leven met hiv is zodanig hoog dat haast iedereen in de vissergemeenschappen gelooft dat hij of zij hiv-positief is. De verbazing is dan ook groot bij diegenen die negatief testen bij de test- en begeleidingsprogramma die IAVI voor hen opzet.

De preventie volstaat niet

Dokter Kiwanuka (Noah, niet Michael, welteverstaan) wijst op de tekortkomingen van de bestaande vormen van hiv-preventie. Vandaag wordt de overdracht van het virus op een andere persoon vermeden door het toedienen van aidsremmers aan mensen die geïnfecteerd zijn. Ook mensen die niet geïnfecteerd zijn, maar een groot risico op hiv lopen, zoals partners in koppels waar de ene hiv-positief is maar de andere niet, kunnen zich beschermen door het preventief innemen van aidsremmers. Maar aidsremmers zijn duur. Bovendien staan in de meeste landen nog duizenden, soms zelfs honderdduizenden geïnfecteerde mensen op de wachtlijst. Behandeling als preventie is dan ook niet op grote schaal toepasbaar. Mannenbesnijdenis brengt het risico op besmetting naar beneden, maar het biedt geen sluitende bescherming wanneer daarnaast niet veilig gevreeën wordt. En veilig vrijen, dat betekent consequent condooms gebruiken. Net dat laatste blijkt erg moeilijk. Zeker in koppels die al lang samen zijn. Maar ook risicogroepen, zoals sekswerkers, kunnen zich vaak onvoldoende beschermen. Over het algemeen is er heel vaak geen onderhandelingsruimte over het gebruik van condooms. Daar zijn vooral vrouwen de dupe van.

Angst voor het condoom

Roel Deseyn peilt naar de beschikbaarheid van condooms in Oeganda: in veel landen zijn er stockouts of zijn condooms niet betaalbaar. De beschikbaarheid is niet het grootste probleem, zo blijkt, maar vooral de gedragsverandering die het vraagt. Dokter Kiwanuka: “Zelfs wanneer iemand positief getest wordt is er vaak angst om in het koppel te beginnen met het gebruik van een condoom want uiteraard is dan de vraag waar hij of zij uitgehangen heeft.” Ook jongeren kunnen zichzelf vaak niet beschermen want voorhuwelijkse seks blijft in veel landen een taboe.

150% nieuwe infecties

De bestaande vormen van preventie zijn onvoldoende om de hiv-epidemie in te dijken. Dat blijkt ook uit de internationale cijfers. Voor elke persoon die in behandeling gaat, zijn er twee nieuwe besmettingen. Sinds 2001 is het aantal mensen die leven met hiv in de wereld met 150% gestegen. Het merendeel van de nieuwe besmettingen in Oost-Europa en Centraal-Azië. De epidemie blijft daarmee een absolute wereldgezondheidsprioriteit. De enige manier om voorgoed met hiv af te rekenen is een vaccin.

Geen sprint

Van dat vaccin wordt werk gemaakt. Maar het is een marathon, geen sprint. De eerste uitdaging was het virus zelf te verstaan, te begrijpen hoe het ons lichaam binnenkomt en hoe het zich vermenigvuldigt. De tweede uitdaging bestond erin om antilichamen te vinden tegen het virus. Dat kon door het bestuderen van mensen die ondanks hun sero-status bijzonder sterk opgewassen bleken tegen het virus. De derde uitdaging bestaat erin een virus te ontwikkelen dat alles weg heeft van het hiv maar het niet is. Op die manier wordt het immuunsysteem bedrogen en aangezet tot het ontwikkelen van antilichamen. Dat laatste is essentieel: het zou compleet moreel onverantwoord zijn om mensen het echte hiv-virus toe te dienen, in welke hoeveelheid dan ook.

Een sluw virus

Een goede kopie van het virus ontwikkelen is één van de grootste uitdagingen tot dusver. “Hiv is een sluw virus”, benadrukt Jan Debont van IAVI. In het lichaam gaat het virus zichzelf vermenigvuldigen, maar bij elke vermenigvuldiging treed een fout op. “Daarom zijn alle baby-virussen steeds verschillend van hun moeder”. Het maakt hiv een bijzonder complex virus, dat vraagt om een vaccin dat een constant veranderend virus kan tackelen. Het vaccin moet dus nog “sluwer” zijn dan het virus. “Betekent dat dan niet dat we telkens een nieuw vaccin zullen moeten ontwikkelen?”, vraagt Georges Dallemagne, arts van opleiding. Dat is een obstakel dat volgens de onderzoekers kan overkomen worden. Het virus verandert dan wel constant van jasje, de kern blijft intact.

Hooggespannen 

De parlementairen zijn nieuwsgierig naar de ontwikkelingen van het onderzoek. Ligt er daadwerkelijk een vaccin in het verschiet? De onderzoekers getuigen dat het begin van de zoektocht moeizaam verliep maar sinds enkele jaren is er wel degelijk een ‘proof of conduct’: het is mogelijk om het virus te tackelen. Lange tijd durfde men daar niet van dromen. De effectiviteit van dat specifieke kandidaatvaccin was echter nog beperkt tot 30%. Het streefdoel is uiteraard een vaccin te ontwikkelen dat de kans op besmetting tot nul herleid. Verschillende kandidaatvaccins zijn daarom in verschillende fases van het onderzoek. Een beloftevol vaccin dat in Oxford ontwikkeld werd, wordt misschien het vaccin dat in de komende jaren bij de vissergemeenschappen getest zal worden. De verwachtingen zijn dan ook hoog gespannen.

Koudwatervrees

Een aidsvaccin laat al lang op zich wachten. Een deel van de verklaring ligt in de logica van de markt. De ontwikkeling is zo kostelijk dat de private industrie de financiële risico’s niet durft nemen. Dat is precies de reden waarom het International Aids Vaccine Initiative in het leven geroepen werd. Het initiatief vormt een brug tussen het fundamenteel en toegepast onderzoek en de ontwikkeling van een betaalbaar en veilig vaccin. Dat vergt middelen. Zonder ontwikkelingssteun van Denemarken, Zweden, de Verenigde Staten en andere donorlanden zou het werk van IAVI simpelweg onmogelijk zijn. België investeerde tot dusver nog niet in het onderzoek naar een aidsvaccin, terwijl de aanpak van hiv en aids wél tot de prioriteiten van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking behoort. Misschien kunnen de Belgische parlementairen daar verandering in brengen.