De taal van een wereld

Ca fait deux jours

Er is veel Frans vanzelfsprekend, officiële taal en lingua franca in Burkina Faso. Ik ben een voorbeeldige tweetalige Belg geworden, al heeft mijn Frans ongetwijfeld flink wat Afrikaanse trekjes. Er zijn woorden waarvan ik nog altijd niet zeker weet hoe je ze schrijft of waar hun betekenis vandaan komt, zoals cimètre, maar ik ben er intussen wel achter dat er een niet-geasfalteerd zijstraatje mee bedoeld wordt. Ik weet nu ook dat iemand die un début de palu (‘begin van malaria’) heeft zich gewoon een dagje niet zo goed voelt, en ik zeg net als iedereen hier ça fait deux jours als ik iemand een tijdje niet heb gezien.
Elke dag spreek en schrijf ik ook Engels, met de collega’s van Zidisha natuurlijk, maar ook met vrienden en met een aantal klanten die onvermoeibaar hun Engels met mij willen oefenen, ook als dat het werk aan hun dossier net iets minder efficiënt maakt. Ik lees afwisselend boeken en online kranten in het Frans, het Engels en het Nederlands. Ik denk en droom nog altijd in het Nederlands en ik vind het ook heerlijk om het af en toe een uurtje te kunnen spreken, op Skype, of met één van de weinige Nederlandstalige vrienden hier.

Een jong meisje

Geen van die talen biedt mij echter volledig grip op de wereld om me heen. De eerste taal voor de Burkinabé in Ouagadougou en zijn wijde omtrek is het Mooré. Grote happen conversatie, de leukste grapjes en de interessantste inkijk in de wereld van mijn stadsgenoten gaan voorlopig nog aan mij voorbij. Maar daar komt verandering in! Mam gomda moor bilfu bilfu (ik spreek een klein beetje Mooré) en dat opent vele deuren. De deur naar verrassing, respect en een brede glimlach natuurlijk – hé, de nassara spreekt mijn taal! – maar vooral die naar inzicht in de wereld die bij de taal hoort.

In het Mooré bestaat er wel een woord voor een mannelijke vrijgezel, maar een ongehuwde vrouw bestaat – taalgewijs dan toch - niet. Een vrouw is ofwel een (jong) meisje, ofwel een echtgenote. Er zijn wel woorden voor ‘minnaar’ en ‘minnares’, maar niet voor ‘vriend’ en ‘vriendin’. Er zijn afzonderlijke woorden voor ‘man’ en voor ‘echtgenoot’ maar voor ‘vrouw’ en ‘echtgenote’ is er maar eentje. Ik ben benieuwd naar wanneer de maatschappelijke realiteit de taal zal inhalen. In afwachting daarvan blijf ik nog even een pogseda, een jong meisje.

Alles gaat goed

Leeftijd is ontzettend belangrijk: je zegt in het Mooré niet dat je twee broers hebt, je zegt dat je twee jongere broers hebt en het feit dat ze jonger zijn, gaat boven het feit dat ze broers zijn. Van even groot belang is groeten, daar spendeert iedereen hier een flink deel van zijn dag aan. Als iemand vraagt naar hoe het me je gaat, kan je trouwens helemaal niet zeggen dat het niet zo goed gaat. Zelfs als je doodziek bent of zelfs als je net vreselijk nieuws hebt ontvangen, word je verondersteld om vrolijk laafi bala (alles gaat goed) te antwoorden. Pas na het rondje groeten, kan je je echte ei kwijt.
En god, die is natuurlijk overal en zowat alles wordt hem toevertrouwd, los van welke god dat nu precies is: wend na ko’d beoogo (moge god ons morgen geven), wend na sik laafi (moge god je in goede gezondheid terug thuis brengen), wend na lok raaga (moge god je een goede verkoop schenken).

Het meisje Maandag

Heerlijk zijn ook de talloze beelden. De term voor stadscentrum betekent letterlijk ‘de buik van de stad’, een identiteitskaart is ‘het boek van het gezicht’, iemand die de ramadan volgt ‘maakt zijn mond vast’ en een baby is ‘een wit kind’.
Er is geen woord voor week dus de Mossi spreken over dasma yopoe, zeven dagen, en alle dagen zijn meteen ook namen voor mensen. Een meisje dat op een maandag geboren werd, heet simpelweg Tene, maandag. De maanden – die overigens alleen oudere mensen en de mensen in de dorpjes nog bij hun Mooré-naam kennen – lezen als een weerbericht: februari is de maand waarin de wind raast, maart is de maand waarin de hitte komt, april die waarin de grote hitte komt, augustus die waarin de hevige regens vallen, enz.
Kleur is hier alomtegenwoordig, maar in tegenstelling tot de westerse talen, die zelfs namen hebben voor bizarre kleuren als appelblauwzeegroen, is het kleurenpalet in het Mooré bijzonder sober. Er is enkel een woord voor wit, zwart, rood en geel en groen en blauw delen één woord.

Een massa duizenden

Wie in het Mooré wil tellen of betalen moet zich een vernuftig systeem eigen maken. Elk getal is ook een bedrag, maar dan wel vermenigvuldigd met vijf. Het getal ‘één’ is dus ook het woord voor ‘5 franc CFA’, het getal ‘10’ is ook het woord voor ’50 f CFA’. Wie in de winkel of op de markt 3525 f CFA wil betalen, moet dus even snel een rekensommetje maken om te weten hoe hij dat bedrag moet uitspreken: kobsyopoe la nu ofwel 705.`
Hoewel Burkina Faso wel een aantal CFA-miljardairs telt, is er in het Mooré geen woord voor miljoen en miljard. Een miljoen wordt dan maar omschreven als ‘een grote duizend’ en een miljard is ‘een massa duizenden’.

Misschien is de weg die ik me elke dag baan door die mengelmoes aan talen wel een van de redenen voor het feit dat ik elke avond doodmoe in een diepe slaap val. Dat Zidisha een flinke vlucht neemt in Burkina Faso én in Niger zit er ongetwijfeld ook voor iets tussen. Begin april reis ik een weekje naar Benin. Ik timmer dus verder aan de weg, de verhalen volgen!