Regisseurs en moordenaars. Partners in crime?

MOOOV is voorbij. Het festival met de nieuwe naam, geboren uit Cinema Novo (Brugge) en Open Doek (Turnhout), heeft zondag zijn eerste editie afgesloten. Een nieuw samengesteld gezin dat ik nu al mis. Ik mocht in Brugge tien documentaires, handpicked door MO* Magazine, in- en uitleiden. The Act of Killing, waarnaar ik reikhalzend had uitgekeken, greep me vreemd genoeg niet naar de keel. En mijn grootste verrassing kwam uit een geheel onverwachte hoek.

The Act of Killing behandelt één van de zwartste bladzijden uit de Indonesische geschiedenis: de moord op naar schatting 500.000 tot 1 miljoen medeburgers, na het omverwerpen van president Soekarno in 1965. Al wie etnisch Chinees was, (vermeend) communist of gewoon in de weg zat van militairen, milities en gangsters, moest eraan geloven. De Texaanse regisseur Joshua Oppenheimer laat in zijn film de daders van toen aan het woord. Erger nog, de hoofdpersonages in The Act of Killing doen in een groteske re-enactement hun wandaden nog ’s dunnetjes over, voor de camera! “Het is jaren geleden dat ik een documentaire gezien heb die zo krachtig, buitenaards en huiveringwekkend is”, aldus Werner Herzog, co-producer en zelf ook een begenadigd documentairemaker.

Verhaaltje voor het slapengaan

Ik bekijk de intrigerende film voor het eerst in mijn hotelkamer, vlak voor ik hem moet inleiden in Brugge. En bel even de regisseur op. Oppenheimer vraagt of ik een woordje wil voorlezen aan het publiek. Dat doe ik. De zaal is muisstil. “In reality, all acts of evil are perpetrated by human beings, and we have very few films about how we commit evil, why we commit evil, and the effects of evil on ourselves, and on our societies. The Act of Killing is such a film, but it’s also a film about what it means to be human, about what it means to have a past, about we come to create ourselves and our world through storytelling, and how, as a crucial part of this, we use storytelling to escape from our most bitter and indigestible truths.”

Killen zoals in de film

Wanneer de band loopt, zien we hoe gangster en paramilitair Anwar Congo een ijzerdraad aan een muur bindt en die vervolgens eenmaal rond de nek van een figurant draait. Daarna gaat hij aan de stok hangen, die aan het uiteinde van de draad is vastgemaakt. De figurant wordt net niet gewurgd. “Voordeel van deze techniek is dat het slachtoffer zijn vingers niet achter de draad kan haken, omdat die in het nekvel snijdt. En het is ook veel properder”. Vroeger, toen Anwar communisten nog doodknuppelde, lag het betonnen terras vol bloed, vertelt hij met een uitgestreken gezicht. “Het kon hier echt stinken”.
 
Wanneer Anwar de scène achteraf bekijkt met de regisseur – een film in een film in een film – merkt hij droogjes op dat zijn outfit “niet klopt”. “Ik droeg altijd donkere kleuren. Hier heb ik een witte broek aan. Dat gaat niet”. Ook zijn glimlach vindt hij een beetje misplaatst. “Sorry, foutje”. Maar over de aard van zijn wandaden, geen woord.

Doodsreutel

The Act of Killing is een verbijsterend document. In een opbod van wansmaak voeren Indonesische serial killers een re-enactment uit van hun ergste daden -afrekening en foltering, moord, brand en verkrachting- en daarbij spiegelen ze zich aan gangsters en filmcowboys zoals John Wayne. Den draad heeft Anwar naar eigen zeggen gepikt uit gangsterfilms. Hij is trots op zijn vinding.
 
Heeft dit hoofdpersonage -een derderangsfiguur met weliswaar onnoemelijk veel bloed aan de handen- echt geen wroeging? Joshua Oppenheimer: “Zijn opschepperij is net een manier om te rechtvaardigen wat hij gedaan heeft. Wat lijkt te wijzen op een totaal gebrek aan wroeging, bewijst net het tegendeel. Anwar grijpt terug naar Hollywoodfilms, maar de fictie helpt hem niet zijn pijn te ontlopen. He’ll never be able to pretend”. De slotscene van The Act of Killing lijkt die these te bevestigen. Op het betonnen terras waar Anwar zoveel slachtoffers maakte, begint de grijzende man nu onwillekeurig te kokhalzen voor de camera, alsof hij ingehaald wordt door zijn demonen. Het gereutel snijdt door merg en been.

Entomoloog

Ik voel een weeïg gevoel opkomen in mijn maag. Eindelijk, denk ik. Want behalve verbaasd en perplex, heeft deze 115 minuten durende film -dat is nog de korte versie- mij niet echt naar de keel gegrepen. Bizar. En dat terwijl een uiterst langzame, spektakelloze documentaire zoals Snake Dance van Manu Riche mij wel hevig kon beroeren op dit festival (lees Slangendans is wel een beetje een triestige film, hé vake ). De lange versie van The Act of Killing, te zien op Docville in Leuven (www.docville.be), is volgens de regisseur beklijvender, maar ik weet het zo niet.
 
Ik besluit de week nadien raad te vragen aan Dror Moreh. Deze Israëli heeft de allerlaatste MO*-documentaire die ik moet uitleiden, geregisseerd. In The Gatekeepers toont hij hoe zes voormalige kopstukken van Shin Bet hun carrière aan de top van Israëls meest gevreesde inlichtingendienst evalueren en verwerken. De Shin Bet of Shabak heeft sinds de Zesdaagse Oorlog in 1967 talloze zogenaamde Palestijnse “terroristen” afgeluisterd, omgekocht en/of uitgeschakeld. Met als enige doel de Israelische staat te beschermen, in dit geval tegen terreur uit de “bezette gebieden”. Moreh: “Ik heb The Act of Killing in Toronto gezien en heb er serieuze vragen bij. Die film geeft je bijvoorbeeld bitterweinig mee van de historische context, waardoor het allemaal ver-van-mijn-bed blijft. Net als jij had ik het gevoel dat de film mij niet diep kon raken. Interessant, afgrijselijk, maar het appelleert niet. Je voelt je net een entomoloog die mieren aan het bestuderen is”.

Eyes wide shut

Moreh vindt The Act of Killing, in weerwil van de filmjury’s die hem beloonden, hoogst onethisch. “Je zou hetzelfde ’s moeten proberen met nazi’s en vragen of ze eventjes willen voortonen hoe ze de Joden hebben uitgemoord. Dat kun je toch niet maken?!”
 
Oppenheimer: “Ik wilde precies aanklagen dat niemand in Indonesië openlijk protesteert wanneer ex-gangsters hun wandaden overdoen voor de camera. De echte tragedie schuilt in de gelatenheid waarmee deze genocide nog altijd wordt aanvaard. Iedereen weet dat de koning naakt is, maar iedereen zwijgt. Dat is het echte drama. En daardoor heerst er in het land nog altijd straffeloosheid, onrecht en corruptie”.

What a wicked game

Het blijft een moelijk evenwicht, killermovies maken. Zijn moordenaars en regisseurs partners in crime? De ene op zoek naar fictie om zichzelf te rechtvaardigen en de ander verlekkerd op een goed verhaal? Is ook The Gatekeepers in zekere zin een “aflaat” voor moordenaars met een license to kill? Hun verhaal mogen doen in een peperdure documentaire is voor de Shabak-toplui toch ook een manier om in het reine te komen met de levens die zij hebben opgeblazen, vanachter de knoppen in hi-tech controlekamers? 
 
Toch moet gezegd dat Oppenheimer iets zinvols in gang heeft gezet. “Mijn film is daar al meer dan 300 keer vertoond in Indonesië, op uitnodiging en in het geheim weliswaar, maar de publieke opinie heeft er weet van, onder meer via de media. Een toonaangevend blad, het Indonesische Tempo, heeft zelfs na het bekijken van de film tientallen journalisten op pad gestuurd, om interviews af te nemen met daders van toen. En heeft daarover een 75-pagina’s dikke special gepubliceerd. In het land gaan nu stemmen op voor een waarheidscommissie, het herschrijven van de geschiedenisboeken, een presidentieel pardon of nog, een rechtszaak tegen de kopstukken van toen”. 
 
Veel leiders van toen, generaal Soeharto op kop, liggen al onder de zoden. En een dode mag je toch niet berechten, mijnheer Oppenheimer? “Bij verstek? Het is vooral belangrijk dat de moord op 1 miljoen mensen eindelijk geboekstaafd wordt waar hij thuishoort: in het rijk van misdaad en verbod”.
 
Stefaan Anrys

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.