Schrijf Brazilië niet af

Opkomende landen hebben nogal eens last van pijnlijke groeistuipen. Zo ook Brazilië. Het land lijkt steeds meer de schlemiel van de internationale gemeenschap te worden.

Alle positieve aandacht die het land kon genereren als gastheer van twee mondiale sportevenementen wordt overschaduwd door een eindeloze reeks corruptieschandalen, de uitbraak van een angstaanjagend virus en grote economische problemen.

Dit zijn slechts de groeipijnen van een land dat steeds assertiever haar plaats op het wereldtoneel opeist. Brazilië is zich namelijk in toenemende mate bewust van haar geopolitieke kansen en schroomt niet deze te benutten.

Er lijkt een zekere paradox te zitten in de Braziliaanse volksaard. Er zijn slechts enkele landen op aarde die zich gelukkig kunnen prijzen met een bevolking die even trots is als die van de Latijns-Amerikaanse reus. Tegelijkertijd zijn Brazilianen een volk dat zich obsessief bekommert om de vraag hoe de rest van de mensheid over hun natie denkt. Deze combinatie van trots en onzekerheid maakt de nationale gemoedstoestand tot een afwisselingsrijke aangelegenheid. Zo extatisch als de sfeer kan zijn bij succes, zo terneergeslagen is deze bij nationaal falen.

De politieke onrust, de uitbraak van het Zikavirus en de komende recessie werpen nu al schaduwen over de Olympische Spelen.

Toen het Wereldkampioenschap voetbal in 2014 eindigde in een sportieve deceptie voor Brazilië, een land dat zich voorgesteld had in eigen huis met gemak het toernooi te winnen, zat de pijn diep. De presidentsverkiezingen van later dat jaar gaven de kleinst mogelijke meerderheid aan de herkozen president Dilma Rousseff. Het land raakte steeds dieper verdeeld tussen links en rechts. Grimmige protesten tegen de regering vonden plaats. De situatie was zelfs zo serieus dat bepaalde oppositieleden merkwaardige plannen hadden om het leger de democratisch verkozen president af te laten zetten in een staatsgreep.

Dit alles vond plaats terwijl de enorme waslijst aan nationale en regionale corruptieschandalen exponentieel bleef groeien, met als culminatie de recente juridische problemen van voormalig president Lula, een man die jarenlang hét gezicht vormde van de federatieve republiek. Dit symbool van het opklimmende Brazilië komt nu steeds verder in het nauw. Om zijn kansen op vervolging te minimaliseren, is hij recentelijk benoemd in de regering van partijgenoot Dilma. Dit heeft de sfeer van verdeeldheid en cynisme in het land slechts gevoed.

De politieke onrust, de droevige uitbraak van het Zikavirus en de komende recessie werpen nu al hun lange, donkere schaduwen vooruit over de Olympische Spelen in Rio de Janeiro, die dit jaar plaats zullen vinden. De twee sportevenementen zouden het land moeten promoten ten overstaan van een mondiaal publiek. In plaats daarvan heeft het de aandacht gevestigd op een volk dat momenteel de ene beproeving na de andere moet doorstaan. Brazilië is als de acteur die altijd al dolgraag een hoofdrol wilde en deze nu krijgt op het moment dat zijn arm in het gips zit. De lang begeerde schijnwerpers richten zich op het slechtst denkbare moment op dit zo trotse land.

Geopolitieke kansen

En toch is het veel te vroeg om de federatieve republiek al af te schrijven Alle corruptieschandalen, economische tegenslagen en nationale stemmingswisselingen ten spijt heeft dit Zuid-Amerikaanse zwaargewicht onbegrensde mogelijkheden. Inmiddels is de Braziliaanse economie qua omvang al de zevende van de wereld. Het land herbergt 200 miljoen inwoners, ervaart een groei van haar bevolkingsomvang en heeft genoeg vruchtbaar land om al deze mensen te herbergen en te voeden.

De onderlinge loyaliteit van de BRICS-landen wordt structureel overschat.

Van alle BRICS-landen hebben de Brazilianen nog steeds de meeste groeimogelijkheden in de internationale machtsverhoudingen. Nu is het zo dat BRICS sowieso een gemakkelijke marketingterm is voor vijf opkomende economieën die het geluk hebben de onbetwiste nummer één in hun respectievelijke regio’s te zijn. De onderlinge loyaliteit van de BRICS-landen wordt structureel overschat, daarvoor hebben Rusland, China, India, Brazilië en Zuid-Afrika te veel uiteenlopende en vaak zelfs conflicterende belangen. In tegenstelling tot haar BRICS-zusters heeft Brazilië geen onoverbrugbare etnische of taalkundige tegenstellingen, heeft het een lange Atlantische kust en hoeft zij zich niet steeds te richten op het doorlopend veilig stellen van haar eigen landsgrenzen.

Het is vooral hun toegang tot de wereldzeeën die de Brazilianen op langere termijn geweldige kansen biedt. De Braziliaanse kust steekt uit tot ver in de Zuidelijke Atlantische Oceaan en vormt een ideale springplank voor een groeiende zeemacht om geopolitieke druk te zetten op de gehele regio. Voor een land dat herhaaldelijk kenbaar heeft gemaakt globale aspiraties te koesteren is dat niet irrelevant. Het land investeert steeds meer en efficiënter in een technologisch hoogwaardige krijgsmacht. Deze ontwikkeling heeft ertoe geleid dat de Braziliaanse militaire uitgaven hoger liggen dan de rest van alle Latijns-Amerikaanse landen bij elkaar opgeteld.

Tegelijkertijd maken de Brazilianen ook steeds meer gebruik van hun financieel-economische invloed. De Braziliaanse Nationale Investeringsbank BNDES investeerde tussen 2010 en 2013 meer dan 3000 miljard dollar in haar eigen economie. Dat is meer dan het dubbele van wat de Wereldbank in datzelfde tijdsbestek aan 100 verschillende landen beschikbaar stelde. BNDES versterkt zo op agressieve wijze de positie van de Braziliaanse agrarische sector, mijnbouw en grote bouwbedrijven ten opzichte van Zuid-Amerikaanse concurrenten.

Soft Power

Deze Braziliaanse assertiviteit is absoluut niet vanzelfsprekend. Het laten rollen van de militaire en economische spierballen past namelijk niet in de nationale traditie. De invloed die Brazilianen over de rest van de wereld hadden, bestond jarenlang voornamelijk uit hun ‘soft power’. Brazilië grenst aan geen enkele geostrategische uitdager van formaat en heeft haar positie kunnen verankeren in een regio waar gewapende interstatelijke conflicten een zeldzaamheid zijn. Daardoor had het land haar handen vrij om haar culturele invloed te verspreiden.

De Braziliaanse bevolking zelf is niet zo optimistisch over de toekomstige geostrategische kansen van hun land. 

Er zijn weinig volkeren die zich omgeven zien door zo een sterke associatiewolk van energie en optimisme. Wie aan Brazilië denkt, ziet zonovergoten stranden, samba, voetbal en zoete drankjes. Natuurlijk is dat een beeld dat doordrenkt is van clichématige stereotypen, maar het is er wel een dat het land een positieve uitstraling heeft gegeven. Landen als India, die proberen hun Soft Power structureel en duurzaam uit te breiden, nemen Brazilië geregeld als voorbeeld. Ieder land baant haar eigen pad naar de tafel waar de grote wereldmachten aan mogen schuiven. De Britse route liep via een inmiddels ingestort koloniaal rijk, de Russen plaveiden hun weg met Kalasjnikovs en een nucleair arsenaal en de Chinezen werkten zich tussen de grote spelers met behulp van een gigantische bevolking en dito productiecapaciteit. De Brazilianen hebben zich een weg gebaand met behulp van sportieve successen en caipirinha’s, maar weten dat zij dat laatste stuk af zullen moeten leggen met behulp van economische en militaire slagkracht.

De Braziliaanse bevolking zelf is overigens niet zo optimistisch over de toekomstige geostrategische kansen van hun land. Zij zien een ogenschijnlijk onoverbrugbare kloof tussen de enorm welvarende Braziliaanse elite en een straatarme onderklasse. Zij zien corruptie, criminaliteit en een soms allesoverheersend politiek getouwtrek en komen tot de zeer terechte conclusie dat hun land nog vele hordes te nemen heeft. Die hordes worden inmiddels genomen. Openbaar aanklagers trekken momenteel de ene beerput na de andere open en nagelen corrupte politici en zakenmensen publiekelijk aan de schandpaal, succesvol overheidsbeleid zorgt voor een scherpe daling in de verschillen tussen arm en rijk en ook de criminaliteit wordt op een structurele manier bestreden. Daarbij is het niet zo dat dit soort problemen een land noodzakelijk zullen hinderen om toe te treden tot de selecte club van wereldmachten. Het veruit machtigste land ter wereld, de Verenigde Staten, heeft immers ook te kampen met binnenlandse problemen als criminaliteit, ongelijkheid, armoede en sociale spanningen.

Het is geen toeval dat de Verenigde Staten de gestage opmars van de Latijns-Amerikaanse reus als een serieuze bedreiging beschouwen. Dat Brazilië als een steeds serieuzere gesprekspartner gezien wordt door de rest van de wereldgemeenschap is een vleiende gedachte voor het land, veel belangrijker is echter dat de Brazilianen zichzelf in toenemende mate als een potentiële grootmacht zien. Langzaam maar zeker neemt deze trotse natie de gedaante aan van een zelfbewuste wereldspeler.

De wereldgemeenschap doet er goed aan zich niet te laten afleiden door de huidige groeipijnen van deze reus. Deze pijntjes zijn te verhelpen en slechts van tijdelijke aard, het uiteindelijke groeiproces eronder is veel relevanter. De wereldgemeenschap leunt ontspannen achterover en kijkt geamuseerd toe bij de Braziliaanse stuiptrekkingen, terwijl zij zich misschien beter af kan vragen tot welke hoogte deze reus ooit nog door zou kunnen groeien.