De duisternis valt over Caïro

Je voelt hier aan de takken van de bomen dat militaire en politieke leiders de bevolking hadden klaargestoomd voor een stand-off. Aan het eind van de dag weten de Egyptenaren hoe weinig een mensenleven waard is. Gisterenavond al, toen we in de prachtige veertiende-eeuwse Sultan Hassan moskee spraken met activisten van Third Square (tegen de Moslimbroeders én tegen het leger), zou bekend zijn geraakt dat het leger en de politie samen de pleinen zouden ontruimen vanaf de volgende ochtend en dat de troepen en bulldozers al in de richting van de pleinen aan het bewegen waren.

En deze ochtend was het zover.

De ontruiming

We sliepen, de televisie ging aan, en iedereen in huis wist dat het ernstig was. De politie viel binnen in de sit-ins op twee pleinen: Rabaa al-Adawiya en Nahda. Op die pleinen zaten mensen die protesteren tot de president weer in positie is. Er zaten ook mensen die begrijpen dat Morsi niet meer terugkomt, maar die protesteren tegen wat zij de militaire staatsgreep noemen. Het Nahda-plein was relatief snel ontruimd. Inwoners van de wijk, tegenstanders van de Moslimbroeders, verwijderden onmiddellijk de pro-Moslimbroeders banners. De media toonden beelden van ammunitie die op dat plein zou gevonden zijn.

De ontruiming van Rabaa al-Adawiya was helemaal anders. Het leger en de politie lieten met luidsprekers weten dat demonstranten die de pleinen wilden verlaten voor de aanval, dat konden doen langs bepaalde wegen. Een voorbode van dodelijk geweld. De Moslimbroeders hadden kunnen beslissen om hun aanhangers van de straten terug te roepen en hun belangen elders na te streven. Maar hun leiders riepen niet op tot terughoudendheid, wel om terug te vechten tegen het leger en de politie, politiekantoren in brand te steken en nieuwe protestmarsen en sit-ins te beginnen over heel Caïro. Ook al laat het leger hen weinig kansen om als normale partij deel te nemen aan het politieke proces, toch zijn dat tekenen van onverantwoordelijk gedrag. Van over het hele land komen ook berichten binnen dat kerken in brand worden gestoken.

Wij zitten al de hele dag in ons appartement in Agouza, een wijk die uitkijkt over Mohandiseen, een grotere wijk waar demonstranten van het Rabaa-plein ondertussen een nieuwe sit-in zijn begonnen, en al een nieuw podium hebben gebouwd voor speeches. De politie liet weten dat ze dat niet zouden aanvaarden. We horen geweervuur en zien rook in de verte.

Het is niet helemaal duidelijk wie op wie schiet. De Moslimbroeders spreken van honderden doden en duizenden gewonden, het Ministerie van Gezondheid van tientallen doden. Geen van beiden is vandaag een geloofwaardige bron van informatie. Amnesty International spreekt van meer dan 200 doden. Er zijn honderden gewonden die worden afgevoerd door andere demonstranten, naar een geïmproviseerd ziekenhuis op het plein. Het geweervuur dat we horen komt vooral van gewapende buurtbewoners die in de lucht schieten om de problemen uit hun wijk weg te houden, zegt Ahmed, in wiens appartement we verblijven.

Diaa Galal, een vriend die als fixer werkt bij de krant al-Ahram was vandaag aanwezig op het Rabaa-plein. Hij schrijft me het volgende: ‘Wat ik vandaag zag, waren de ergste clashes die ik ooit heb gezien. Zoveel jonge mensen gedood voor mijn eigen ogen. Dit is de meest extreme ervaring van mijn leven. Gaten in de borstkas en het hoofd, overal gewonden. Traangas, echte kogels. De politie zal nooit veranderen.’

Opnieuw werden hooggeplaatste Moslimbroeders gearresteerd. Ook dat zendt een signaal aan de bevolking, en creëert een beeld van de Moslimbroeders als criminele organisatie. Een politieauto werd van een brug geduwd. Op twitter zien we beelden van Morsi-aanhangers die stenen verzamelen. Helikopters vliegen in de richting van het plein. Ze zouden boven de pleinen circuleren om beelden te maken van het geweld, om later te kunnen bewijzen dat er gewapende demonstranten actief waren. De regering zegt dat hun sluipschutters actief zijn om van op de daken de gewapende demonstranten uit te schakelen. Twee politieagenten en één soldaat zouden gedood zijn.

Rond 16u werd dan de noodtoestand afgekondigd, die een maand zal duren. Het leger en de politie krijgen dus weer buitengewone machten om burgers zonder proces op te sluiten, en misschien zelfs voor sommige wijken de avondklok af te kondigen. Vele hoofdwegen en bruggen zijn afgesloten, maar vluchten naar en van Egypte opereren normaal.

Het Nieuwe Gezicht en de ‘publieke opinie’

In welke context speelt zich dit allemaal af? De afgelopen dagen zagen we overal affiches met het gezicht van de nieuwe sterke man, generaal al-Sisi. Op amper een maand tijd is hij overal in het straatbeeld verschenen. Vele Egyptenaren zien hem als de redder van de natie, de beschermer tegen de ‘bedreiging’ van de Moslimbroeders. Het is teleurstellend om bij elk bezoek aan Caïro een Nieuw Gezicht te zien, maar niet verwonderlijk als je weet hoeveel mensen ongeletterd zijn en wat de staat van het Egyptische onderwijs is.

Alles voelt aan als een uitgekiende strategie van het leger waarin de bevolking, of de publieke opinie, een te manipuleren element is. Het leger gebruikte de massale mobilisatie van de bevolking op 30 juni om de Moslimbroeders in het nauw te drijven. Vervolgens schilderden ze de Moslimbroeders af als ‘terroristen’ en deden ze de bevolking geloven dat hun uitschakeling de enige oplossing is voor het land.

Sisi profileerde zich dan heel snel en slim als de sterke man die deze oplossing kon bieden en het land kon stabiliseren. Hij vroeg de bevolking in een geniale manipulatie van de publieke opinie om nogmaals op straat te komen, om hem het mandaat te geven in te gaan tegen de ‘terroristen’. Alsof de Egyptische Moslimbroeders hetzelfde zijn als al-Qaeda en het Egyptische leger verwikkeld zit in een oorlog tegen het terrorisme. Wie gelooft dat nog? Veel Egyptenaren. Je voelt hier aan de takken van de bomen dat militaire en politieke leiders de bevolking klaarstoomden voor een stand-off.

Er vielen toen meer dan 200 doden, waarna Caïro weer op gang kwam. Want deze stad laat zich maar zelden lang tot een volledige stilstand dwingen. Ondertussen wordt de toekomst van het land gestolen door allerlei duistere krachten die de bevolking bedienen met een afstandsbediening. Waar de publieke opinie onder Moebarak weinig uitmaakte, is ze sinds de opstand van januari 2011 een cruciaal instrument om de natie klaar te maken voor de plannen van de autoritaire leiders.

Koppig in de loopgraven

Het was te verwachten dat de Moslimbroeders, een hiërarchisch gestructureerde beweging die ontstond in Egypte en miljoenen leden en aanhangers telt, deze militaire strategie niet zomaar zouden slikken. Hoe kan je van deze beweging verwachten dat zij zich in deze politieke context engageren om het politieke proces van onderhandelingen en dialoog te volgen?

Toch kijken de Moslimbroeders onvoldoende in eigen boezem. Ze durfden het aan te veel te raken aan de macht en de politiek-economische controle van het leger over het land. Ze trokken de macht teveel naar zich toe. Ze verspeelden de historische kans om de ambtstermijn van de eerste verkozen islamistische president tot een goed einde te brengen. Ze gaven alle kansen aan het leger om hen opnieuw van de macht te drijven.

De Moslimbroeders zouden kunnen leren van die fout, zonder dat ze daarvoor moeten aanvaarden wat het leger nu doet. Maar ze roepen hun aanhangers op de pleinen verder te bezetten. Geen wonder dat de internationale pogingen tot het opstarten van onderhandelingen op niets uitdraaiden: Egypte zit in een spiraal van polarisatie waarin elke golf van geweld de kampen nog meer tegenover elkaar plaatst.

Het traangas, de tenten en barricades die tegen de grond worden gehaald, de kogels die worden afgevuurd, de autobanden die in brand worden gestoken, de doden en gewonden, het geweld dat een sit-in op een uur tijd in een oorlogszone verandert, zijn allemaal logische gevolgen van een politiek spel dat zich in de straten afspeelt, van een politiek gevecht om het collectieve bewustzijn van de Egyptenaren, een getouwtrek met de publieke opinie. Wie offert hier de stabiliteit van Egypte op, de co-existentie tussen Egyptenaren, de lichamen en levens van Egyptenaren, de economische wanhoop van miljoenen Egyptenaren en niet in het minst de sloppenwijkbewoners? Wie is hier bereid de haat in de harten en geesten van gewone Egyptenaren te planten en voor welk politiek gewin?

Het Westen reageert krampachtig en voorzichtig. De meeste landen roepen alle partijen op “zich terughoudend op te stellen”. Dat is een understatement. Terughoudendheid is nog maar het begin van wat nodig is. Maar het Egyptische leger krijgt massale financiële en militaire steun van de Verenigde Staten, omdat Egypte een bondgenoot moet blijven om de veiligheid van Israël in de regio te garanderen. Het Egyptische leger is te belangrijk om het publiek te kijken te zetten. Westerse leiders zullen het leger enkel achter de schermen onder druk zetten, maar het nooit publiek bekritiseren. 

Het licht in de duisternis

De verdeeldheid op hoog politiek niveau daalt neer tot het gemeenschapsniveau, in verwaarloosde wijken waar gemeenschapsactivisten hun omgeving niet meer kunnen mobiliseren voor de ontwikkeling van hun wijken. Omdat de ene pro-Morsi is, en de andere pro-Sisi. Dat hoorden we eergisteren in Mit Uqba, een onderontwikkeld labyrint van smalle, onverharde steegjes in het midden van het grote commerciële stadscentrum Mohandiseen. Die activisten, gewone inwoners van de wijk, zoeken zelf oplossingen voor hun dagdagelijkse problemen van veiligheid, afval, huisvesting, wegenbouw, riolering,… Maar daar hebben ze de steun van de bevolking voor nodig. Ze zijn de lichtpunten in de duisternis, maar de polarisatie dreigt ook hun licht te doven.

‘De agressiviteit zit in de Egyptenaren’, zegt onze vertaler Amal el-Rawy. ‘De jarenlange verwaarlozing van de bevolking heeft geleid tot een gewelddadige en agressieve cultuur in de dagelijkse omgang. De dictatuur zit in onze ziel, van de vader die zijn dochter op het volgens hem juiste pad wil krijgen door haar te intimideren en te slaan, tot de leider van het land die de bevolking een lesje wil leren.’ Amal spreekt uit persoonlijke ervaring.

Zelf is ze tegenstander van de Moslimbroeders, maar haar familie staat dicht bij de Moslimbroeders. Ze woont in Nasr City, vlakbij het Rabaa al-Adawiya plein. ‘Het gaat niet goed met me’, laat ze weten. ‘Veel mijn vrienden zijn gedood. Ik kan niet ademen. Ik probeer vrienden te telefoneren die op het plein waren. Sommigen kan ik niet bereiken. Net kreeg ik telefoon van een vriend die me vertelde dat hij nog leeft. Hij vertelde me dat de politie zelfs het geïmproviseerde ziekenhuis op het plein in brand stak met de gewonden er nog in. En hij is niet de eerste die me dat vertelt. Mijn vader is ongedeerd. Mijn oom werd bijna geraakt door een kogel, maar is ongedeerd.’

‘Ik heb zelf zwaar geleden onder de mentaliteit van de Moslimbroeders, maar wie kan dit ooit verantwoorden. Een mensenleven is hier niks waard. Ze nemen mensenlevens op in hun politieke berekeningen: hoeveel levens mag het kosten om dit land op het spoor te krijgen waarop zij het willen. Zo denkt het leger nu. Ook dat heeft te maken met het verleden: het zal nog even duren vooraleer een mensenleven in Egypte zijn waarde terugkrijgt’, zegt Amal.

Een contact dat anoniem wenst te blijven (een rechtenstudent aan de prestigieuze al-Azhar Universiteit die lang dialooggroepen tussen islamisten onderling leidde): ‘Ik ben tegen elke gewelddadige actie, maar de demonstranten op de pleinen kunnen niet zeggen dat ze dit niet hadden zien aankomen. Wat verwachten ze van het Egyptische leger dat niet met woorden, maar met kogels spreekt? De mentaliteit van het leger aanvaardt geen grijze zones. Het is zwart, of wit. Ze zien geen politiek probleem in de straten, maar een veiligheidsprobleem.’

‘De situatie is uiterst zorgwekkend, maar de echte strijd is mentaal. De strijd om het bewustzijn van de Egyptenaren. De aanhangers van de Moslimbroeders zullen zeggen dat iedereen tegen hen is, het leger, de politie, de rechters en de bevolking. Ze zullen hen allemaal “ongelovigen” noemen en zeggen dat zij zelf, de minderheid, het juiste pad van de islam volgen. De situatie van de jaren ’90 komt terug, met politiek geweld van islamisten die ondergronds gaan.’

‘Maar Egyptenaren zijn niet meer hetzelfde als in de jaren ’90. We raken hier wel weer over. Egypte is een land dat als een rivier stroomt. Soms stopt de rivier en raakt het water vervuild. Dan stroomt de rivier weer verder, ook al is dat in een cirkel. Onze geschiedenis blijft zich herhalen omdat de bevolking nog altijd mentaal gecontroleerd wordt door religie, gebrekkig onderwijs,… Egypte is een groot lichaam dat telkens weer wordt verwond en automatisch geneest.’ 

In dit dossier ‘Machtsgreep van de contrarevolutie’:

1. Gokken met de toekomst van Egypte
2. De duisternis valt over Caïro
3. De getuigen van het bloedbad bij Rabaa: Samar Saadany
4. De getuigen van het bloedbad bij Rabaa: Usama, dienaar van de Iman moskee
5. ‘Wie gaf Sisi het recht mijn stem te stelen?’ The Third Square over de machtsgreep van de contrarevolutie 
6. ‘Machteloos toekijken hoe Egyptenaren het land vernielen’ The Third Square over de machtsgreep van de contrarevolutie
7. Egypte onder de duim van generaal Sisi

Verwante artikels op deze MO* Wereldblog:
‘Seksueel geweld in Egypte is politiek geweld’
‘Dit is mijn leven’: het verhaal van een meisje uit Caïro
Over vaders, dochters en Moslimbroerders
Egypte en de grondwet: JA of NEEN
Egypte en de grondwet: vooravonden van hoop en wanhoop
Afspraak met de geschiedenis in Caïro
‘Egypte staat voor keuze tussen theocratie of militaire staat’
‘Egypte zal ontploffen in een algemene staking’
Vele kleine Tahrir-pleinen in de sloppenwijk el-Duweiqa
Egypte is wakker!

Bekijk hier fotoreportages:
Manshiyet Nasr
Egypte en de grondwet
Fayyoum, platteland Egypte
Egypte