Het is mijn bos, mijn wolf, mijn pad

Waarom zijn er conflicten over wolven in België en Noorwegen? Waarom storen we ons aan andere gebruikers van een bos in de buurt? MO*blogster Wendy Wuyts legt in dit artikel uit wat 'psychologisch eigenaarschap' is. 'Sommige mensen voelen zich zo nauw verbonden met een plek of een dier dat ze zich er ook verantwoordelijk voor voelen.'

Op een zaterdagochtend woonde ik vanuit mijn zetel in Noorwegen de virtuele novemberkring van de International Forest Therapy Days gemeenschap bij. Die nodigt elke maand een onderzoeker of praktijkmedewerker uit om te spreken over een onderwerp dat iets te maken heeft met natuurverbinding. Deze maand hadden ze dokter Anne Matilainen uitgenodigd, van het Ruralia-Instituut van de Universiteit van Helsinki.

Anne heeft veel ervaring, op nationaal en internationaal niveau, met onderzoek en ontwikkeling op het gebied van natuurondernemerschap, groene zorg en duurzaam toerisme in landelijke gebieden. Ze heeft zich vooral gericht op de sociale duurzaamheid van natuurondernemerschap en het gebruik van privébossen.

Haar onderzoek richt zich op het 'psychologisch eigenaarschap' van natuurlijke hulpbronnen, bosbezit en plattelandstoerisme.

Psychologisch eigenaarschap

Psychologisch eigenaarschap is niet hetzelfde als juridisch eigendom. Sommige mensen voelen zich zo nauw verbonden met een plek of een dier dat ze zichzelf ook verantwoordelijk voelen voor die plek of dat dier. In Finland heeft elke persoon het recht om privébossen te betreden, daar bessen en paddenstoelen te plukken, zelfs te kamperen, mits je je aan enkele regels houdt, zoals niet te veel lawaai maken. Dat recht heb je ook in Zweden en Noorwegen.

Vaak zijn de eigenaars ook mensen die in een stad wonen en hebben ze weinig verbinding met het bos.

In Finland is 60% van de bossen privé en deze privébossen bevinden zich vooral in het meer bevolkte zuiden, nabij de grotere steden, zoals Helsinki. Ook organisaties die natuur gebruiken om o.a. natuurwandelingen te organiseren, mogen die privébossen betreden en hoeven zelfs geen toestemming te vragen aan de eigenaars.

Vaak zijn de eigenaars ook mensen die in een stad wonen en hebben ze weinig verbinding met het bos: ze hebben het bos geërfd, maar willen het ook niet verkopen, omdat het een deel is van hun familiale identiteit. Zij voelen waarschijnlijk geen psychologisch eigenaarschap, want je voelt dat vooral bij dingen, dieren, plekken die fysisch nabij zijn.

De gebruikers, zoals gidsen en andere ondernemers, kunnen zich vaak ook psychologisch eigenaar voelen, omdat ze afhankelijk zijn van deze bossen voor hun inkomen of omdat ze zich door hun fysieke aanwezigheid verbonden voelen. Volgens Anne wordt dit psychologisch eigenaarschap ten opzichte van niet-menselijke ‘hulpbronnen’ gedreven door de behoefte aan identiteit, het hebben van een plaats (het gevoel erbij te horen) en effectiviteit.

Waar gaat het mis?

Anne en haar collega’s werken met het concept van psychologisch eigenaarschap, omdat er belangenconflicten zijn tussen verschillende mensen. Psychologisch eigenaarschap kan leiden tot positief gedrag, zoals meer inzet en zorg voor de bossen, maar ook negatief gedrag. Het negatieve is waarschijnlijk bekend. Ze gaf een voorbeeld van conflicten tussen gebruikers van paden bij sneeuw in de winter: de wandelaars willen graag wandelen, maar in de winter worden veel wandelpaden skipistes. Anne gaf zelf toe dat ze dan vaak denkt: het is mijn pad.

Ik moest zelf denken aan mijn ergernis aan mountainbikers in de Kempense bossen. Tijdens bosbaden die ik ook op openbare natuurplekken gidste, ergerde ik me aan het lawaai dat andere natuurgebruikers kunnen maken. Ik heb ook vaak gedacht: het is mijn bos. Ik wil hen daar niet.

De wolf

Het gaat niet alleen over plekken. Het kan ook over dieren gaan. Een van de interessantste discussies die ik zowel in Noorwegen als in België volg, is die over de wolf. Ik vind het ironisch dat ik in Belgische commentaren lees dat de wolf in dunbevolkt Noorwegen thuishoort, en dan in Noorse media lees dat de wolf daar ook door sommigen niet gewenst is. Waar hoort de wolf dan wel thuis? En waarom beslissen wij, mensen, waar andere dieren mogen wonen?

jagers zien de wolf als hun collectief psychologisch eigendom, en denken dat ze daarom het recht hebben om te beslissen over het leven ervan.

In de jaren zestig kreeg de wolf vrienden in de Noorse politiek en werd beschermd, net zoals in andere Noorse landen. De meeste Noren zijn niet tegen de wolf, maar al een tijdje zijn er conflicten tussen een kleine groep bewoners die op afgelegen plekken wonen.

Volgens Noorse onderzoekers is het wolvenbeleid meer symbool voor de spanningen tussen de staat en de meer afgelegen regio’s die alsmaar minder controle hebben over hun land.

De wolf lijkt te verliezen. Eerder dit jaar verloren activisten een rechtszaak over 31 wolven die in 2017 waren neergeschoten. In oktober 2021 kwam er na de parlementsverkiezingen een andere regering aan de macht in Noorwegen: een linkser kabinet, met de Arbeiderspartij (Arbeiderpartiet) en de Centrumpartij (Senterpartiet). De Senterpartiet beschermt de belangen van de boeren en wil alle wolven dood. De Arbeiderspartij is ook niet de beste vriend van de wolf en veel activisten vrezen nu voor de wolf in Noorwegen.

Ook in Finland zijn er mensen tegen de wolf, en anderen voor, legde Anne uit. Zo zien jagers de wolf als hun collectief psychologisch eigendom, en denken dat ze daarom het recht hebben om te beslissen over het leven ervan. Het is mijn wolf.

Gelijk zoeken tijdens een conflict

Vaak legitimeren mensen de reden waarom een oorlog tegen de “vijand” nodig is, met argumenten die niet wetenschappelijk onderbouwd zijn. Wolven zijn gevaarlijk voor kinderen en schapen. Al honderden jaren is geen mens door een wolf aangevallen, zowel in het noorden als bij ons. Schapen worden alleen aangevallen als er geen andere opties zijn.

Toen ik alleen ging wandelen in een natuurgebied waar wolven zijn en aan een Noorse vriend vroeg of er gevaren zijn, grapte hij dat ik eeuwenlang door de boeren en jagers vereerd zou worden als hun martelaar, als ik erin zou slagen om door een wolf opgegeten te worden. Ik zou het eerste bewijs zijn dat ze gelijk hebben.

Anne zei dat we ons vaak niet op de argumenten moeten concentreren, maar naar de wortels van het conflict moeten kijken, want daar kan je wel een raakvlak vinden: mensen voelen zich verantwoordelijk tegenover een land, een dier, een ander.

Verantwoordelijkheidsgevoel

Ironisch genoeg werd ik twee uur later met dit onderwerp geconfronteerd. Enkele weken geleden vond ik een prachtige wandeling die langs mijn nieuwe huis gaat en ik maak er een wekelijkse gewoonte van om die te doen, als een soort van wortelingsproces, om me meer thuis te voelen.

Een week eerder had ik in dat bos een bosbad gedemonstreerd aan de managers van een lokale tak van DNT, de Noorse Toeristische Vereniging en grootste buitenluchtorganisatie in het land. Ik zou volgend jaar enkele bosbaden gidsen.

We hadden overlegd over welke plekken geschikter zijn voor welke uitnodiging, vooral omdat Noren niet graag hun bos delen met anderen. In België zijn we het meer gewoon om onze weinige bossen die openbaar toegankelijk zijn te delen, omdat de bevolkingsdichtheid tientallen keren groter is dan in Noorwegen, we minder bossen hebben en ook geen recht om privébossen te gebruiken zoals in het noorden.

Er was een plek met veel oude naaldbomen, begroeid met baardmos en paddenstoelen, waar je geen auto’s hoorde. Een goede plek om te beginnen. Toen ik na die novembercirkel mijn wekelijkse wandeling deed … zag ik dat dit bos gekapt was.

De timing was zo ironisch dat ik zelfs geen verdriet of teleurstelling voelde. Ik begon te denken dat ik misschien nog geen gevoel van verbondenheid heb. Ook was de open ruimte en de lichtinval best mooi. De verse sneeuw en de felle donkerblauwe lucht maakten van dit landschap een feeëriek palet.

De bosbouwindustrie had een informatiebord met uitleg over het gebruik van de boomstammen (bouw voor scholen enz.) en het belang van de hernieuwbare energie-industrie. Ze boden de andere gebruikers hun excuses aan voor het ongemak.

Ik vond het fijn dat ze informatie gaven. Hun redenen verstond ik niet allemaal (ook omdat mijn Noors nog niet 100 percent is). Ik ergerde me wel aan de boomstammen die het pad versperden. Terwijl ik over enkele stammen kroop, gromde ik wel eens: het is ons pad.

Ik kwam thuis en kocht wat boomstammen om in mijn appartement de kachel aan te maken - aangezien deze winter verwarming door hout goedkoper is dan met elektriciteit. Geen idee waar dit hout vandaan komt.

Toen het vuur brandde, besefte ik hoe vreemd het is dat we verdriet hebben over gevelde bomen op plaatsen dichtbij - omwille van een gevoel van identiteit -, maar niet over gevelde bomen op plaatsen die onzichtbaar voor ons zijn. Het is mijn portemonnee, maar dat heeft niets te maken met psychologisch eigenaarschap, juist het gebrek eraan.

Wendy Wuyts (PhD) is wetenschapper, bezig met vraagstukken rond circulariteit en natuurverbinding, auteur van twee fictieboeken, gecertificeerde bosbadgids en ze beheert een portaalwebsite over bosbaden in Vlaanderen. Ze behaalde haar doctoraat in Japan en woont nu in Noorwegen.