Jongeren volgen hun eigen kompas (2/3)

Zinnige uitspraken formuleren over jongeren of bepaalde generaties is een schier onmogelijke opdracht. Daarom is het belangrijker om de structurele factoren bloot te leggen. Een eerste factor is de shift van materiële statussymbolen naar immateriële authenticiteit en duurzaamheid. We pikken in deel twee de draad daar terug op.

Een tweede factor heeft te maken met het pleidooi van Herman Wijffels voor het herstel van een zogenaamde ‘relationele ethiek’. Met andere woorden een ethiek gebaseerd op relaties, in tegenstelling tot de heersende atomistische ethiek die er van uitgaat dat individuen of groepen met elkaar in concurrentie gaan. Volgens Wijffels moeten we bij alles wat we doen afvragen wat het effect is voor andere mensen en de aarde in het algemeen. Zijn oproep is meer dan een zweverige preek voor meer solidariteit. Ze raakt de kern van een paradox in de (post)moderne samenleving die velen bekend in de oren zal klinken.

Vervreemding

Ondanks de toegenomen communicatie en transportmogelijkheden heerst bij veel mensen een sterk gevoel van eenzaamheid en sociale angst. Heel wat sociologen, psychologen en psychiaters zoals Paul Verhaeghe, Anthony Giddens of Ulrich Beck wijzen op deze moderne variant van de Marxistische ‘vervreemding’ als gevolg van de doorgedreven individualisering van de maatschappij. Jongeren in het bijzonder zijn hier extra gevoelig voor. Een goed voorbeeld is de culpabilisering van individuen op de arbeidsmarkt. Terwijl stilaan overduidelijk wordt dat technologische ontwikkelingen en mondialisering heel wat jobs doet delokaliseren of zelfs verdwijnen, schuift men de verantwoordelijkheid voor het hebben van een kwaliteitsvolle job vooral af op de werklozen zelf. Dit fenomeen zorgt voor stress, onbehagen en werkt een minderwaardigheidsgevoel in de hand – alweer in het bijzonder bij jongeren met weinig ervaring.

Een tweede voorbeeld is wat de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz ‘the paradox of choice’ noemt. Autonomie en keuzevrijheid zijn essentieel voor ons psychologisch welzijn, vertelt Schwartz. Ondanks de enorme keuzemogelijkheden die hedendaagse productiecapaciteiten mogelijk hebben gemaakt, zijn we echter niet in staat er fundamenteel gelukkiger van te worden. Zoals ook Renata Salecl uitlegt, worden we geconfronteerd met ontelbare keuzes op elk moment en op elk domein van ons leven. Dat geldt dus niet alleen op vlak van consumptie, maar ook wat betreft je identiteit en hoe je je leven leidt. Die keuzes zorgen kortom voor angst_ je wil immers je keuzes afstemmen op die van anderen, je wil altijd de perfecte of ideale keuze maken en je beseft dat een bepaalde keuze altijd leidt tot een verlies – al is het maar dat je alternatieve keuzes eenvoudigweg niet meer kan najagen. In tegenstelling tot oudere generaties is die angst veel sterker doorgedrongen in de huidige maatschappij waar zelfontplooiing en autonomie – nochtans twee waardevolle eigenschappen – bijna een plicht zijn geworden. Niet iedereen gaat daar even gemakkelijk mee om.

Vermarkting

Een derde voorbeeld is de toegenomen vermarkting van de maatschappij. De Amerikaanse sterfilosoof Michael Sandel zegt in dat verband dat we geëvolueerd zijn van het ‘hebben’ van een markteconomie, naar het ‘zijn’ van een markteconomie – “we now live not only in a market economy, but also in a market society.” Universiteiten bieden een product aan consumenten in plaats van een opleiding aan studenten bijvoorbeeld. In scholen wordt geëxperimenteerd met ‘cash incentives’, waarbij leerlingen betaald worden per gelezen boek of wanneer ze betere punten behalen. Dat is niet alleen problematisch vanwege de groeiende ongelijkheid – waardoor sommigen uitgesloten zijn van dergelijke incentives – maar ook omdat een al te doorgedreven marktdenken de inherente waarden en normen in bepaalde domeinen van het leven als het ware corrumpeert. Mensen voelen zich daar niet goed bij, ook al is het voor velen moeilijk de vinger op de wonde te leggen.

Eigen kompas

Voor jongeren komt daar nog bij dat die vervreemding gevoed wordt door een gevoel van machteloosheid. Het onbehagen bij die vermarkting koppelt zich aan het gevoel geen stem te hebben en niet te kunnen participeren in de maatschappij en de besluitvorming. Er zijn twee dominante reacties op dit gebrek aan houvast. Enerzijds is de baken van het nationalisme een aantrekkelijke optie, maar de nood tot meer verbondenheid en sociale interactie kan zich ook uiten in het participeren aan de deeleconomie of initiatieven waar delen centraal staat. Het gebrek van een moreel kompas van het huidige economische maatschappijbestel zorgt ook bij heel wat ‘ondernemende’ jongeren voor een toegenomen interesse voor sociaal ondernemerschap, maatschappelijk verantwoord ondernemen en dergelijke.

In het derde en laatste deel bekijken we hoe deze factoren botsen met de realiteit van vandaag. Hoge werkloosheid en economische achteruitgang creëren bij jongeren een sfeer van doom and gloom… of is er toch hoop? En welke rol speelt het onderwijs in dit hele verhaal?

Dit artikel is het tweede deel uit een driedelige reeks. Lees hier deel 1 ‘Jongeren als voorhoede van de nieuwe economie?’