Vergeten aspecten van Circulaire economie

Het debat over circulaire economie woedt in alle hevigheid, zeker na de lancering van het Circulair Economiepakket door de Commissie. In tweede instantie, nadat een eerdere poging door de Europese werkgeversfederatie Business Europe met succes gekelderd werd. Ik wil in deze blog echter één stapje verder gaan dan het pakket, en de kern van het circulaire economieverhaal er bij halen. Niet dat dit zo ongekend is.

We weten intussen wellicht allemaal dat circulaire economie gaat over het sluiten van kringlopen, 100% hergebruik of recyclage in natuurlijke cycli of in de industrie. En hoe hiervoor nieuwe bedrijfsmodellen nodig zijn, kleinschalig, gericht op product-dienst combinaties, leasen en delen, met ruimte voor reparatie en “remanufacturing”. Voldoende dure woorden, maar die allemaal in dezelfde richting gaan. Gebruik uw materialen, maar ook uw water, warmte, energie, ruimte,… efficiënt en gooi ze niet weg, want dat is de manier om ook in de toekomst geld te blijven verdienen. Circulaire economie is tenslotte nog steeds een vorm van economie. In de realiteit wordt het begrip soms héél vreemd gebruikt. Circulaire economie als synoniem voor recyclage; plastiek wegwerkbekertjes voor éénmalig gebruik zijn circulair (sic) omdat ze gerecycleerd kunnen worden. Wie bedenkt het? En “circulair” en “duurzaam” dat is hetzelfde. Ook niet waar!

Ik wil vier elementen in het debat brengen, die soms al eens vergeten worden. Circulaire economie, dat is ook een nieuwe vorm van ruimtelijke ordening, circulaire economie kan niet zonder afvalverwijdering, circulaire economie moet ook sociaal zijn en circulaire economie staat haaks op een groei-economie.

De vorm van onze industrieparken

Niet alleen het materiaalgebruik wordt circulair, ook de relatie tussen producent en consument. Een consument moet gedurende de gehele gebruiksfase van een goed op de producent kunnen rekenen, via levenslange garantie, voor reparatie, vervanging, update en terugname. Circulaire economie vraagt hiervoor een heel nieuw ruimtelijk kader. Productie wordt kleinschalig, dicht bij de consument en dus hindervrij, productie is meer en meer maatwerk al dan niet 3D geprint, en productie is vooral nauw verenigd met distributie, met repair, leasing, refurbishment. Onze oudbollige, grootschalige, industriële infrastructuur is daar niet op afgestemd. We moeten naar nieuwsoortige bedrijventerreinen, veel stedelijker, veel meer gemengd met andere functies, veel nabijer, een ‘campus’-model… En ook onze distributie moet zich herorganiseren tot een tweewegsverkeer van levering en terugname, in feite net als de energienetwerken.

Geen circulaire economie zonder detoxificatie

Het grote idee dat de MacArthur Foundation verkondigt is dat materialen eeuwig in cycli kunnen blijven. Ofwel net als bladeren in een bos in een natuurlijke cyclus van verteren en heropname, ofwel in een industriële cyclus van hergebruik en recyclage. Dit kan slechts indien aan één centrale technisch voorwaarde is voldaan, iets wat de Cradle2Cradle boys ook al doorhadden_ de materialen moeten veilig zijn, zonder gevaarlijke substanties. Helaas bevatten de huidige materialen massa’s erfgoed aan weekmakers, zware metalen, stabilisatoren, kleurstoffen, asbest en andere gevaarlijke nuttigheden uit oude en ook uit huidige tijden. Denk maar aan PVC, onmogelijk om deze vorm van kunststof stabiel te houden – het is van nature onstabiel — zonder een hele hoop bedenkelijke toevoegingen. Het verwijderen en vernietigen van gevaarlijk afval, in ovens of op andere manieren, zal nog lang een noodzaak blijven om alle cycli langzaamaan van alle gevaarlijke stoffen te ontdoen. De verbrandingsoven van gevaarlijk afval, een concept dat we graag redelijk onderaan de afvalverwerkings-hiërarchie zagen bengelen, duikt nu op in het hart van het systeem. Over eerherstel gesproken. Natuurlijk, net als stortplaatsen mogen ze niet als excuus dienen om ook in de toekomst te blijven rotzooien.

Circulair moet sociaal blijven

Ik denk als voorbeeld aan wat eens een circulaire paradepaardje was_ Uber. Je kan je geen mooier en succesvoller voorbeeld van deeleconomie indenken. Auto’s staan vaak stil, of rijden rond met één persoon achter het stuur en drie lege zitplaatsen. De deeleconomie kan dit oplossen, en Uber faciliteert dit. Het is circulair, duurzaam en het is een voorbeeld van het delen van diensten tussen burgers, aan de basis en zonder extern bedrijf dat winst moet maken voor aandeelhouders. Dit is de theorie. In de praktijk zien we dat het systeem in feite tewerkstelling is van taxichauffeurs zonder sociale rechten en taxi’s zonder voorzieningen. Hetzelfde kan gelden voor Airbnb, en voor andere online marktplaatsen. De sociale zekerheid is destijds ontworpen voor meer reguliere arbeidsverhoudingen en werkwijzen, en weet hiermee geen raad. Als de economie evolueert naar een circulaire econome, moet ook ons sociaal bestel mee-evolueren. Het circulaire mag geen reden zijn om de sociale verworvenheden die toch al zwaar onder druk staan te verliezen.

De relatie met groei

Dat is een heilig huisje natuurlijk, maar wel essentieel in het verhaal. Accenture schrijft in haar White paper of circular economy:

1. we moeten groei ontkoppelen van resources, en
2. we hebben daar disruptieve technologische oplossingen voor nodig.

Dat is ongetwijfeld waar, maar slechts een deel van het verhaal. Ook Cradle2Cradle maakt dezelfde analyse en dezelfde fout. Technologie alleen zal het niet oplossen. Zelfs met hernieuwbare grondstoffen kan groei niet eeuwig doorgaan op een begrensde planeet. Ontkoppeling is een utopie, het enige dat we kunnen bereiken is relatieve ontkoppeling, waardoor we het wat langer kunnen uitzingen maar uiteindelijk toch nog op de grenzen van de aarde botsen. In een groeiscenario zullen ook de cycli steeds groter en groter worden, tot ze groter zijn dan wat de aarde kan dragen, zelfs al zijn ze 100% gesloten. Circulaire economie is een nieuw (en inderdaad disruptief) economisch paradigma. Het dogma van noodzakelijke en eeuwigdurende groei moet er voor doorbroken worden, en dat kan alleen door ook naar de consumptie te kijken. SPC (sustainable production and consumption), het oude buzz-woord, was daar helderder in. Circulaire economie kan maar bestaan onder twee voorwaarden_ niet alleen blijven de materialen mooi binnen de hergebruikscycli, maar ook de consumptie stabiliseert op het niveau van het goede leven. De groeieconomie schakelt om naar een evenwichtseconomie. Alles moet in evenwicht zijn, niet alleen de materiaal- en resource stromen, maar ook de economie zelf. Een moeilijker verhaal om aan bedrijven te vertellen, maar wél hun enige kans op langetermijnperspectief.