Wie luistert er nog naar de basis?

In tegenstelling tot Steve Jobs is de kans kleiner dat de naam Jonathan Ive je bekend in de oren klinkt. Nochtans werkt Ive sinds 1992 voor Apple. Bij de ontwerpafdeling was hij verantwoordelijk voor de iPhone, iPad en iPod. Steve Jobs geloofde in deze man met klein ego en gebrek aan assertiviteit en gaf hem de ruimte, waardoor hij met zijn creativiteit Apple mee groot maakte.

Het voorbeeld van Jonathan Ive hierboven raakt me. Ieder individu beschikt over unieke talenten. Als we die kunnen aanspreken en de bonte verzameling talenten kunnen samen brengen, komt je samenleving tot bloei en zal ze veerkrachtiger kunnen omgaan met veranderingen. Ze zullen niet opgelegd zijn, maar gedragen door de mensen.

Schoktherapie?

In onze wereld in volle verandering—denk aan migratie, veiligheid, klimaatverandering—schudden gebeurtenissen zoals de de brexit, de aanslagen in Parijs of een stevige overstroming ons wakker. Het zijn dergelijke ‘schokken’ die veranderingen aan de samenleving opdringen.

Een belangrijke vraag is: wie stuurt deze veranderingen en in welk wereldbeeld passen ze? En hoe zorgen we ervoor dat het niet bij steekvlampolitiek blijft?

Er zijn enerzijds schuchtere pogingen tot participatie op elk niveau. Anderzijds beknibbelt de overheid op de middelen van middenveldspelers. Tegelijkertijd zien we de grote middenveldspelers zoeken naar een hernieuwde identiteit en een manier om om te gaan met de nieuwe context van bijvoorbeeld burgerinitiatieven. De focus op de wereld in verandering lijkt vaak zoek, want het eigen ‘systeem’ moet in stand gehouden worden.

Dit alles doet me denken aan het schilderij ‘narrenschip’ van Jheronimos Bosch, een satirische kijk op de samenleving over hoe ‘men’ doelloos en stuurloos rondvaart naar het land der dwaasheid.

We moeten met zijn allen koers zetten naar een duurzame en rechtvaardige samenleving. Ik maak me echter zorgen dat de koerswijzigingen in onze samenleving te veel door “anderen” bepaald worden. Denk hier maar aan de internationale markten en de lobby’s van grote bedrijven. We moeten als maatschappij wakker schieten en nadenken over hoe we onze democratie kunnen verdiepen en aanpassen aan de nieuwe context in wording.

Het verhaal van Jonathan Ive vind je niet enkel bij hoogopgeleiden, maar evengoed bij praktisch geschoolde mensen: een vaak vergeten groep in onze samenleving.

Wat met onze democratie?

Tijdens een Q&A georganiseerd door Mo*, bracht Van Reybrouck het verhaal over een dame die sinds jaar en dag curryworsten verkoopt in Berlijn. Hij ontmoette haar de dag na de verkiezing van Donald Trump. Ze zei hem blij te zijn met deze overwinning, omdat Trump eindelijk iets zou doen aan de gezondheidszorg. Van Reybrouck schrok zich een hoedje en werd in eerste instantie opstandig. Maar door te luisteren naar deze dame ervaarde hij een gedeelde bezorgdheid voor een goede en betaalbare gezondheidszorg. Natuurlijk was de verkoopster in kwestie niet goed geïnformeerd, de propaganda had zijn doel niet gemist.  

‘Luisteren naar mensen die stemmen op populistische partijen is helemaal niet hetzelfde als praten met die partijen, ook al werpen deze partijen zich op als de vertegenwoordigers van de uitgesloten en laagopgeleide burgers. Je hoeft het niet eens te zijn met alle waarden van de populistische kiezers, maar met hen is er wel een common ground te vinden. Alleen zijn er bijna geen plaatsen meer waar dat gesprek kan plaatsvinden’, aldus Van Reybrouck

Ik herken Van Reybroucks eerste reactie bij het worstenkraam. Ook ik denk wel eens ‘wat een idioot die zo denkt’. Maar hiermee wijs ik mensen met de vinger en ga ik onbewust op hen neerkijken. Ik luister niet naar waar ze wakker van liggen, ik praat vooral over hen, niet met hen. Wie luistert wel nog naar deze mensen?

We moeten aanvaarden dat we allemaal kwetsbaar zijn voor deze verraderlijke praktijk en dat we daarom ook allemaal verantwoordelijk zijn om dit te erkennen en te stoppen. Want heel wat mensen voelen zich terecht gefrustreerd omdat hun stem niet gehoord wordt.

Is het dan verwonderlijk dat ze zich onveilig voelen en in het stemhokje kiezen voor een populist die aangeeft hun zorgen te verlichten?

Het probleem is dat populisten vaak vis beloven zonder de mensen te leren vissen. Populisme is het logische gevolg van een democratie die zich beperkt tot het stemhokje.

Het probleem is dat populisten vaak vis beloven zonder de mensen te leren vissen. Populisme is het logische gevolg van een democratie die zich beperkt tot het stemhokje.

Onderzoekster Brene Brown beschrijft in haar onderzoek Braving the Wilderness  (2017) dat emotionele onveiligheid heel vaak een link heeft met ontmenselijkende taal of gedrag. Een afwijkende mening wordt weggelachen of als moreel minderwaardig aanzien. Dit versterkt het wij-zij denken en creëert vaak zondebokken. Het gedrag en de taal evolueert dan vaak in het vernietigen van de ‘opponent’ of zijn of haar mening.

Zo ontstaan ook militant leiderschap en disruptieve machtsposities. Dit gebeurt vaak onbewust en komt voor bij conflicten rond identiteit, geaardheid, religie, huidskleur, leeftijd, politieke voorkeur,… Brown beschrijft dat ontmenselijking altijd start met taal, gevolgd door beelden.

Alleen gaan we sneller, samen gaan we verder

Om samen koers te zetten en die koers te bepalen hebben we naast stuurmannen en kapiteins, ook roeiers nodig. En we krijgen die enkel mee als we die veiligheid aanbieden.

Om dit te doen slagen moet je goed afgestemd zijn op elkaar en dus leren luisteren. Hiervoor moeten we ons eigen ego aan de kant durven zetten. Luisteren is een vorm van dienstbaarheid. Als je bijvoorbeeld echt luistert naar een kind, dan zet je je op spreekhoogte van dat kind, dan voelt het zich gehoord.

Echt leiderschap stelt zich dienstbaar op en dat is een opdracht van iedere mens.

Echt leiderschap stelt zich dienstbaar op en dat is een opdracht van iedere mens. Samen op weg gaan in de maatschappij voelt als samen rijden in een gedeukte auto. Het is een beetje minder hip en trendy, maar op termijn even effectief. En het traject zelf is zoveel leuker dan alleen in een dure sportwagen vooruitgaan, maar wie kan er dan mee?

Vertalen we dat naar een maatschappelijke praktijk, dan stellen we vast dat een ervaren automonteur van 60 jaar zich vaker laat coachen dan vele leidinggevenden en bedienden. Want als de automonteur zich niet bijschoolt kan hij geen elektrische Tesla repareren… Dit geldt ook voor leidinggevenden en bedienden. Er zit zoveel kwaliteit, wijsheid en inzicht bij andere disciplines, bevolkingsgroepen of organisaties. Veel mensen met een andere verfrissende blik kunnen vastzittende processen en culturen doorbreken.

Misschien moeten de ervaren professionals in het middenveld zich laten coachen door iemand die net is afgestudeerd? Zo kan je mee voorkomen dat de kennis van de ervaren professional verouderd.

Burgerinitiatieven omarmen

Naast het kleuren van een bolletje in het stemhokje moeten we nadenken over andere manieren om elke bevolkingsgroep te beluisteren en te betrekken. Van Reybroucks voorstellen om mensen via loting samen te brengen in een volksvergadering, multiple choice referenda te organiseren en het juist informeren van de deelnemers spreken me sterk aan. Geen goedkope participatie-avonden, maar uitgewerkte en onderbouwde participatiedemocratie. Laat ons hier werk van maken.

Middenveldorganisaties, laat ons experimenten opzetten en alternatieven aanbieden. We moeten nieuwe burgerinitiatieven omarmen en vooral niet vergeten dat we ooit zelf een burgerinitiatief waren.

Laat ons dit combineren met respectvolle communicatie en positieve beelden, waar Kate Raworth voor mij een prachtig statement stelt met haar beeld van de Donuteconomie.

Ik heb het gevoel dat vele middenveldorganisaties geformaliseerd en geïnstitutionaliseerd zijn, waardoor het risico bestaat dat ze de voeling verliezen met wat er aan de basis gebeurt. We moeten als middenveld de handschoen opnemen en mee zorgen voor de invulling van onze samenleving in verandering.

Laat ons experimenten opzetten en alternatieven aanbieden. We moeten nieuwe burgerinitiatieven omarmen en vooral niet vergeten dat we ooit zelf een burgerinitiatief waren.

We moeten controleren, maar evenzeer mobiliseren, mensen ondersteunen en mee de toekomst creëren aan de hand van een goed verhaal.

De stem van elke bevolkingsgroep meenemen

In mijn recent gesprek met onderzoeker en syndicalist Stan Despiegelaere stelt die voor om via onze job aan democratie te werken en hierbij de vakbond als een mobiliserende kracht te zien. Hij zegt ook dat we in de transitie naar een duurzame samenleving raakvlakken moeten zoeken met zaken waar “de gewone man” van wakker ligt.

‘Gesprekken over transitie en een duurzame toekomst mogen geen exclusieve bevoegdheid zijn van welopgeleide blanke studieprofielen’

Dan beland je al snel bij veiligheid en gezondheid. ‘Gesprekken over transitie en een duurzame toekomst mogen geen exclusieve bevoegdheid zijn van welopgeleide blanke studieprofielen, we moeten ervoor zorgen dat we de stem van elke bevolkingsgroep meenemen, evenals de sociale impact naast de milieu-impact.’

Iedere persoon in onze samenleving is 100% mens. Ontmenselijken hoort hier volgens mij niet thuis, noch in taal, noch in beelden. Toch zijn we er schuldig aan.

Laat ons weer luisteren en dienstbaar zijn.

Democratie is de bestuursvorm waarbij het volk zichzelf bestuurt, laat ons dat upgraden. Met ons project ‘De Nieuwe Samenzweerders’ zetten we alvast ons beste beentje voor door werknemers te betrekken in de uitdaging om in hun bedrijf stappen te zetten naar een meer duurzame en rechtvaardige economie. We hopen dat anderen zullen aansluiten.