783 aanklachten wegens corruptie. Hoe lang is Zuma nog president?

Wanneer deze soap begon is moeilijk te zeggen. De wortels ervan reiken terug tot voor de start van Zuma’s ambtstermijn in 2009, volgens sommigen zelfs tot voor het einde van Apartheid in 1994. Een voorlopig hoogtepunt werd in ieder geval bereikt op het einde van vorig jaar, toen Zuma zijn Minister van Financiën Nhlanhla Nene ontsloeg omdat deze dwars lag bij het goedkeuren van twijfelachtige overheidsbestedingen.

De gewaardeerde Nene werd die week niet één maar twee keer opgevolgd, eerst door de volstrekt onbekende David Van Rooyen en later, na algemeen protest, door de meer betrouwbaar geachte Pravin Gordhan. Ondertussen was het kwaad echter geschied: de wisselkoers van de Zuid-Afrikaanse munt was gekelderd en de Johannesburg Stock Exchange had miljarden dollars verloren. Een ronduit onverantwoorde zet in een land waar volgens de laatste cijfers nog steeds 53,8 procent van de bevolking onder de nationale armoedegrens leeft.

Zuma lijkt de les nog niet geleerd te hebben.

Zuma lijkt de les echter nog niet geleerd te hebben. In mei onthulde de Sunday Times dat huidig Minister van Financiën Pravin Gordhan op het punt stond gearresteerd te worden, omdat hij betrokken zou zijn geweest bij illegale praktijken binnen de belastingsdienst. Velen zien hierin een manoeuvre om Gordhan “subtiel” de deur uit te werken, aangezien hij één van de meest uitgesproken critici van Zuma’s beleid is.

Weerspannige regeringsleden zijn echter niet Zuma’s enige beslomering. Ook de gerechtshoven zijn uitgegroeid tot een belangrijk strijdtoneel. Eind maart leek het er zelfs even op dat het Grondwettelijk Hof Zuma de genadeslag had gegeven, toen het oordeelde dat hij de Grondwet had geschonden. Aanleiding hiervoor was de verbouwing van Zuma’s privé-residentie Nkandla enkele jaren eerder, gefinancierd met 250 miljoen Rand (zo’n 15 miljoen Euro) aan overheidsgeld.

Het weekendlandgoed van de President in KwaZulu-Natal werd onder andere een zwembad, amfitheater, gastenverblijf en kraal voor vee rijker – aanpassingen die volgens Zuma nodig waren om ‘veiligheidsredenen’. Zuma weigerde vervolgens om de kosten terug te betalen aan de staatskas, ondanks het aandringen van de door de Grondwet aangestelde Public Protector, de populaire en onwrikbare Thuli Madonsela.

Eind maart kwam de zaak eindelijk voor het Grondwettelijk Hof, dat Madonsela prompt gelijk gaf. Een president die de grondwet schendt, het lijkt voldoende aanleiding tot een vervroegd aftreden van het soort dat ook voorganger Thabo Mbeki ten beurt viel. Zelfs deze episode leidde echter niet tot het exit-Zuma scenario waar velen van droomden. Het ANC vergaderde; Zuma kwam er vanaf met een halfhartige verklaring waarin hij zich verontschuldigde voor de “verwarring” die de zaak veroorzaakt had. En daarmee moest de publieke opinie het dan stellen.

783 aanklachten

Het verbaast niet dat Zuma nu probeert zoveel mogelijk toekomstige rechtszaken te vermijden. Dat leidt soms tot hallucinante taferelen, zo ook vorige week. In 2009 besliste Openbaar Aanklager Mpshe om 783 aanklachten tegen Zuma wegens corruptie, fraude en afpersing te laten vallen, zogenaamd omdat de aanklachten politiek gemotiveerd en beïnvloed waren.

Openbaar aanklager Abrahams wrong zich vorige week in duizend-en-één bochten om zijn onafhankelijkheid en rechtschapenheid te benadrukken.

Oppositiepartij Democratische Alliantie stapte daarop naar het Hooggerechtshof in Pretoria, dat oordeelde dat de beslissing om de klachten te laten vallen irrationeel was geweest en ze dus annuleerde. Dit effende het pad voor huidig openbaar aanklager Abrahams om de klachten tegen Zuma terug in te stellen. Voor het oog van de verzamelde pers wrong Abrahams zich vorige week in duizend-en-één bochten om zijn onafhankelijkheid en rechtschapenheid te benadrukken.

Waarna hij droogjes uitlegde dat hij de klachten tegen Zuma toch niet opnieuw zou instellen, maar in plaats daarvan in beroep zou gaan tegen het Hooggerechtshof bij het Supreme Court of Appeal (het equivalent van ons Hof van Cassatie). Met andere woorden: volgens Abrahams moet de beslissing van een gerechtshof om de president voor een gerechtshof te laten verschijnen worden herbekeken door, jawel, een ander gerechtshof. En door wie werd Abrahams vorig jaar aangesteld? Juist, door Jacob Zuma.

En ondertussen kabbelt de stroom aan kleinere schandaaltjes rustig verder. Eveneens vorige week raakte bekend dat er in de afgelopen 4 jaar een half miljoen Euro aan belastingsgeld werd uitgegeven aan nieuwe terreinwagens voor de vrouwen van Zuma. Vrouwen, meervoud, want Zuma heeft niet één maar vier eega’s. Die nu dus elk rondrijden in één van de nieuwste modellen van Range Rover, Land Rover of Audi.

De historische demonen van de oppositie

Kan er dan niets ondernomen worden tegen deze stelselmatige ondermijning van de Zuid-Afrikaanse democratie? Is het land snel op weg om het clubje te vervoegen van Afrikaanse schijndemocratieën onder aanvoer van een charismatische kleptocraat? De Zuid-Afrikaanse oppositie, met op kop de Economic Freedom Fighters (EFF) en de Democratische Alliantie (DA), is nochtans zeer actief en vocaal. Bij de laatste verkiezingen scoorden deze partijen respectievelijk 6,35 en 22,23 procent (tegenover 62,15 procent voor het ANC), maar hun draagvlak groeit met elk nieuw schandaal en de ANC-moeheid neemt met rasse schreden toe.

Beide partijen worstelen echter met hun eigen (historische) demonen. De Democratische Alliantie wordt nog algemeen aanzien als een ‘blanke’ partij, ook al werd leider Hellen Zille in 2015 vervangen door de jonge zwarte Mmusi Maimane. Het is een partij met een clean, technocratisch imago, die er voorlopig niet in slaagt de onderste lagen van de maatschappij voor zich te winnen.

Het EFF profileert zich dan weer als een radicale en revolutionaire partij, die volop inzet op economische nationalisering en herverdeling van land ten voordele van de zwarte meerderheid. Haar parlementsleden zijn steevast gehuld in opvallende rode overals; hun handelsmerk bestaat erin om met luid gezang de parlementaire debatten met Zuma te verstoren.

Leider Julius Malema is het enfant terrible van de Zuid-Afrikaanse politiek, onder andere door zijn recente uitspraken op Al Jazeera dat het EFF indien nodig de regering zou omverwerpen ‘through the barrell of a gun’. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de partij voor veel kiezers een te extreem alternatief vormt, zeker voor gegoede blanken.

Verandering moet van binnenuit komen

Kritische ANC-stemmen moeten opboksen tegen de “Premier Leage” van de partij.

Deze polarisatie van de oppositie, gecombineerd met het enorme historische krediet van het African National Congress (ANC) betekent dat verandering vooral van binnen het ANC zelf zal moeten komen. In de nasleep van de uitspraak door het Grondwettelijk Hof lieten verschillende vooraanstaande ANC-figuren inderdaad optekenen dat Zuma beter zou opstappen, in het belang van de partij. En zoals eerder al aan bod kwam, wordt een cruciale rol gespeeld door kritische ANC-stemmen zoals Thuli Madonsela en Pravin Gordhan. Zij moeten echter opboksen tegen wat vaak de “Premier League” van het ANC wordt genoemd: de officieuze club van machtige figuren die persoonlijk baat hebben bij het in stand houden van Zuma en zijn onfrisse praktijken.

Wat een vervroegd ontslag van Zuma nog meer onwaarschijnlijk maakt, is dat 2016 een verkiezingsjaar is; op 3 augustus worden er lokale verkiezingen gehouden. Deze zullen een cruciale barometer zijn voor de impact van de recente schandalen op de populariteit van het ANC, het EFF en de DA. Vooral in de steden zou het almachtige ANC wel eens onder druk kunnen komen te staan, zoals eerder al gebeurde toen ze het bestuur van Kaapstad moest afstaan aan de DA.

De voorbije weken lanceerde elk van de partijen haar verkiezingsmanifesto, wat in Zuid-Afrika gepaard gaat met groots opgezette massa-evenementen. Het ANC kwam hierbij als duidelijke verliezer uit de bus. De partij had vooraf opgeschept dat ze het Nelson Mandela stadion zou vullen met 110.000 uitzinnige fans, maar tijdens de eigenlijk lancering vielen vooral de vele lege rijen op.

Ondertussen leiden de sociale spanningen steeds vaker tot politiek gemotiveerd geweld.

Voorlopig lijkt de ANC-top echter beslist te hebben dat het opnieuw voortijdig de laan uitsturen van een president (na Thabo Mbeki in 2008) een verdere nefaste invloed zou hebben op de verkiezingsresultaten. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat Jacob Zuma het zal kunnen uitzingen als leider van het ANC tot 2017, wanneer er tijdens het Nationaal Congress van de partij beslist zal worden over zijn opvolging.

Eén ding staat vast: de huidige situatie mag niet lang meer aanslepen. Het imago van de Zuid-Afrikaanse democratie is immers niet het enige dat op het spel staat. Vrijdag beslist Standard & Poor’s over een eventuele verlaging van de Zuid-Afrikaanse kredietrating tot “junk status”. En ondertussen leiden de sociale spanningen steeds vaker tot politiek gemotiveerd geweld. In Vuwani, in het uiterste noorden van het land, werden in mei meer dan 20 scholen in brand gestoken door de inwoners zelf, als protest tegen de hertekening van lokale grenzen.

Bovendien zijn er in de aanloop naar de verkiezingen steeds meer rapporten over geweldadige incidenten tussen militanten van verschillende partijen. Op 21 mei werd tijdens een EFF-rally een partijlid neergeschoten door iemand in ANC-uitrusting. Drie dagen later werd een ANC-politicus vermoord in Mpumalanga, naar verluidt omdat hij informatie had over corrupte overheidsbestedingen.

Zuid-Afrika brandt — en het land heeft nog véél werk voor de boeg. Wie kan het blussen leiden?