Onderwijs tussen ratio, geloof en propaganda

Antwerpen telt dertien erkende joodse scholen, gaande van de seculiere Takemonischool tot de orthodoxe Jesode Hatora - Beth Jacob-school, die in 2013 in een storm terechtkwam. Die laatste is een instituut binnen de joodse gemeenschap. Het is de grootste erkende joodse school van Vlaanderen. Ze biedt een regulier curriculum aan gecombineerd met een doorgedreven religieuze opleiding.

De voorbije jaren kwam de school negatief in het nieuws doordat we schoolboeken censureerde. In een ‘Koppen’-reportage op Eén in 2011 getuigden ex-leerkrachten dat door de vele schrappingen de leerlingen de eindtermen die de Vlaamse overheid vooropstelt niet meer zouden halen. Zo werden afbeeldingen van blote benen of omhelzingen in schoolboeken afgedekt. En uit het handboek geschiedenis werden delen verwijderd, zoals de prehistorie, de Egyptische kunst en godsdienst, de evolutie van de mens.

In 2013 dreigde een afdeling van de school haar erkenning te verliezen omdat verschillende vakken niet voldeden aan de eindtermen. Daarop reageerde de school “dat ze alle tekortkomingen tegen 2015 zou wegwerken”.

“De evolutieleer komt aan bod tijdens de lessen, naast de joodse leer dat de mens door God werd geschapen.”

“Beelden van halfnaakte mensen horen volgens ons niet thuis in leerboeken over wiskunde of Nederlands”, zegt Michael Freilich, hoofdredacteur van Joods Actueel en zelf oud-leerling van Jesode Hatora. “Dat is geen louter religieuze, eerder een morele overweging, eigen aan het preutse leven van de joodse gemeenschap. De school heeft nu een overeenkomst met de uitgeverij: de beelden in het lesmateriaal worden aangepast, zolang de school een bepaalde oplage afneemt. Let wel, het gaat hier alleen om beelden, de inhoud blijft onaangeroerd.” En de evolutieleer, wordt die onderwezen? Freilich: “De evolutieleer komt aan bod tijdens de lessen, naast de joodse leer dat de mens door God werd geschapen.”

Seksuele opvoeding volgens de eindtermen vindt Freilich een groter pijnpunt. “Volgens ons hoort dit thuis in de privésfeer. Op school moeten joodse tieners niet verplicht geconfronteerd worden met dingen waar ze nog niet aan toe zijn. Als jonge mensen er klaar voor zijn, bij het huwelijk, worden ze door ervaren mannen en vrouwen geïnformeerd over seksualiteit.” Preventie heeft de joodse conservatieve gemeenschap volgens Freilich niet nodig. “Er zijn bij ons geen tienerzwangerschappen of seksueel overdraagbare aandoeningen. Het gebruik van een condoom heb je volgens mij niet nodig om te kunnen functioneren in de maatschappij.”

Radicalisering

Freilich maakt zich wel zorgen over de ultraorthodoxe joodse privéscholen. Die privéscholen en het thuisonderwijs, die geen erkenning of subsidies genieten van de Vlaamse gemeenschap, ontsnapten tot voor kort aan overheidscontrole. Daar kwam vorig schooljaar verandering in toen het Vlaams Parlement onderwijsdecreet XXIII goedkeurde. Het decreet voorziet onder meer in verplichte deelname aan een centraal examen in het jaar waarop de leerlingen respectievelijk elf en vijftien jaar worden. De nieuwe regelgeving legt een bom onder de religieuze ultraorthodoxe joodse privéscholen. Want als je twee keer niet slaagt, moet je je verplicht inschrijven in het reguliere (joodse) onderwijs.

Henri Rosenberg, advocaat en hoogleraar aan de faculteit vergelijkende godsdienstwetenschappen aan de Universiteit van Antwerpen, is een van de mensen die de kat de bel aanbonden. Hij wees de Vlaamse onderwijsinspectie op het bedroevende niveau van de ultraorthodoxe scholen. Rosenberg merkt de laatste twintig jaar een radicalisering op van de orthodoxie in Antwerpen: “Dit resulteerde in de oprichting van eigen scholen die zich aan de rand van de samenleving bewegen. Er zijn drie grote scholen met honderden jongens die alleen religieus onderricht krijgen. Tot voor kort glipten ze door de mazen van het net bij inspecties. Daar komt nu met het nieuwe decreet hopelijk verandering in.”

Maar ook in de gesubsidieerde orthodoxe school Jesode Hatora is er groeiend conservatisme, zegt Rosenberg, die er ook schoolging. “Er is niet alleen de censuur in de leerboeken, men grijpt ook in de persoonlijke levenssfeer van gezinnen in, bijvoorbeeld door kuisheidsregels voor meisjes én hun moeders op te dragen. Tegelijk staat deze school tenminste nog in constante dialoog met de Vlaamse overheid en de inspectie tikt hen geregeld op de vingers. Ze moeten de eindtermen halen en aan de regelgeving voldoen om hun erkenning en subsidiëring niet te verliezen.”

Joodse solidariteit

Waar haalt de ultraorthodoxe joodse gemeenschap, niet bekend om haar rijkdom, het geld om privéonderwijs te organiseren? “In de joodse gemeenschap bestaat grote solidariteit met geloofsgenoten die het moeilijk hebben”, legt Ludo Abicht, hoogleraar, filosoof en bekend met de joodse gemeenschap uit. “Zo is er de moreel verplichte sedaka, vergelijkbaar met de zakaat bij moslims, waarbij je op basis van je vermoedelijke inkomen geacht wordt een daaraan gekoppeld bedrag te doneren aan de gemeenschap. Via de sedaka worden ook de ultraorthodoxe joodse scholen ondersteund.”

“Er zijn gesubsidieerde joodse scholen die gesteund worden door zionistische internationale organisaties en de Israëlische overheid.”

Volgens Freilich worden ook geregeld sponsorcampagnes gehouden bij zeer bemiddelde ultraorthodoxen in de rest van de wereld, en dan met name in de VS.

Ook de erkende joodse scholen krijgen overigens extra steun door derden. Rosenberg: “Er zijn gesubsidieerde joodse scholen die gesteund worden door zionistische internationale organisaties en de Israëlische overheid. De Antwerpse Yavne-school is een militant religieuze en zionistische school, die financiële en logistieke steun van een Israëlisch ministerie krijgt. Ook de seculiere Takemonischool is een zionistisch geïnspireerde school waar leraren betaald worden door het Joods Agentschap.”

In het schoolreglement van Yavne is die zionistische inspiratie heel duidelijk terug te vinden: ‘In Yavne zijn de meeste godsdienstleraren Israëli, zendelingen van de religieuze beweging Mizrahi, met een duidelijk omschreven taak. (…) Bovendien trachten zij de zionistische opvattingen van de leerlingen te concretiseren door hen aan te sporen zich definitief in Israël te vestigen (…). Zowel de religieuze en zionistische opleiding als het socialiseringsproces van de leerlingen worden voortgezet buiten de schooluren.’

Abicht vult aan dat dezelfde internationale zionistische bewegingen ook ‘rootsreizen’ naar Israël organiseren waar elke joodse jongere aan kan deelnemen. Zo wordt de band met Israël en het zionisme warm gehouden.

Armoede

De meisjes in de ultraorthodoxe joodse gemeenschap krijgen meestal een betere opleiding dan de jongens. “Omdat vaak de vrouwen moeten zorgen voor een basisinkomen. Ondertussen wijdt hun man zich aan de religieuze studie.”

Door enkel te focussen op religieus onderwijs halen veel ultraorthodoxe jongens geen officieel diploma. Velen beheersen het Nederlands onvoldoende, hebben een te kleine band met de ruimere Belgische samenleving en missen vaardigheden om door te stromen naar de reguliere arbeidsmarkt.

De meisjes krijgen meestal een betere opleiding. Rosenberg: “Dat is ook nodig, want het zijn vaak de vrouwen die, behalve voor het runnen van een kroostrijk huishouden, ook moeten zorgen voor een basisinkomen voor het gezin. Ondertussen wijdt hun man zich aan de religieuze studie. Getrouwde mannen krijgen hiervoor een toelage, zo’n 800 euro per maand, van de joodse gemeenschap.”

De armoede in de ultraorthodoxe gemeenschap stijgt zienderogen. Dat ondervindt ook Alexander Zanzer, directeur van de Koninklijke Vereniging voor Joodse Weldadigheid, kortweg ‘de Centrale’: “De algemene werkloosheid groeit, wat onder meer te maken heeft met de uitholling van de diamantindustrie. Daar nemen Indiase multinationals stilaan de plaats in van de joodse ambachtsman. Werk vinden in deze sector is allesbehalve eenvoudig, er is geen plaats meer voor de kleine man.”

Vele ultraorthoxe joden werken in een zelfstandig statuut dat weinig bescherming biedt, zegt Zanzer. “Er is een langzame doorstroming naar andere sectoren, maar de tolerantie op de werkvloer voor ‘anderen’ is in België vrij laag, in tegenstelling tot de Verenigde Staten of Engeland. We merken dan ook dat de laatste jaren een emigratiegolf van vooral jongeren die een nieuwe toekomst zoeken.”

Rosenberg beaamt de emigratiegolf naar het buitenland, naar Israël, maar ook naar Amerika, waar een minder anti-joodse houding heerst. Beter gesitueerde ultraorthodoxe joden sturen hun zonen nu ook, na hun bar mitswa op hun dertiende, naar Amerika om zo te ontsnappen aan de controle op privéscholen.

Lucernascholengroep

Ook de Lucernacolleges kwamen in het begin van deze eeuw regelmatig in het nieuws. Opgericht vanuit de Turks-Belgische gemeenschap werden ze in het begin afgedaan als islamscholen enkel gericht op de Turkse gemeenschap. Die reputatie hebben ze anno 2014 van zich afgeschud.

Het voorbije schooljaar kregen de Lucernascholen een positief inspectieverslag met een gunstig advies voor al hun vestigingen.

In 2003 begon de scholengemeenschap met negentien leerlingen en acht parttime leerkrachten. Op dit moment telt ze ongeveer 1.500 leerlingen en 200 personeelsleden. De scholengroep telt leerlingen van 26 verschillende herkomsten, met de Turken als onbetwiste koploper. Ze heeft inmiddels middelbare scholen in Antwerpen, Melle, Houthalen en Anderlecht en basisscholen in Hoboken, Genk en Anderlecht.

Het voorbije schooljaar kregen de Lucernascholen een positief inspectieverslag met een gunstig advies voor al hun vestigingen. In het schooljaar 2007 was dat anders. Toen kregen ze een negatief advies en in 2008 kregen ze een followupdoorlichting, die ze evenwel goed doorstonden.

In minder dan tien jaar tijd je populatie meer dan 75 maal verdubbelen, zeven scholen oprichten én over de hele linie gedegen onderwijs geven: het is geen geringe prestatie. Wat is het geheim van de Lucernascholen?

Fevzi Yildirim, pedagogisch directeur van de scholengemeenschap: “We hechten voor onze leerlingen veel belang aan de verantwoordelijkheid tegenover de maatschappij, het leren en beheersen van democratische waarden en normen, het kennen van verschillende talen, de ontplooiing van de persoonlijkheid en de talenten van elk individueel kind.”

Lucerna legt de lat volgens eigen zeggen hoog, ook wat betreft taalonderwijs en ouderbetrokkenheid. Yildirim: “De beheersing van het Nederlands, de voertaal op onze scholen, is de sleutel tot succes in het hoger onderwijs. Sommige leerlingen beginnen bij ons met een taalachterstand van twee, soms drie jaar. Na een jaar intensief werken is die achterstand bijgebeend. Ouders worden begeleid en aangespoord om hun kinderen in hun schoolprestaties te ondersteunen.” Volgens Yildirim is door deze aanpak de doorstroming van de Lucernaleerlingen naar het hoger onderwijs een stuk hoger dan die van leerlingen met een migratieachtergrond van andere scholen.

Gülenbeweging

Van de oprichting af worden de Lucernascholen gekoppeld aan de invloedrijke Turkse islamitische Gülenbeweging. In Nederland kwamen door Gülen geïnspireerde scholen onder vuur te liggen wegens vermoedens van indoctrinatie van leerlingen. Niets daarvan in de Lucernascholen volgens Yildirim: “Lucerna is opgericht door succesrijke Belgische Turken, onder wie er sympathisanten zijn van de Gülenbeweging. Maar er is geen invloed op onze onderwijsmethodologie en het pedagogisch project. We zijn een erkende school en volgen de leerplannen van het Gemeenschapsonderwijs. We zijn een school voor alle kinderen, ongeacht hun afkomst en alle levensbeschouwelijke vakken worden aangeboden. Bovendien worden we gesuperviseerd door een adviesraad van gerenommeerde Belgische onderwijsdeskundigen, diversiteitsdeskundigen en politici.”

Politicologe Meryem Kanmaz vindt het contraproductief dat men de band met de Gülenbeweging blijft ontkennen: “Zo voed je het vermoeden dat er iets mis is met de ideeën en de bedoelingen van Fethullah Gülen. Over de band hoef je niet te discussiëren: die was vanaf het begin duidelijk. De oprichters bevinden zich in dezelfde invloedssferen en netwerken als andere door Gülen geïnspireerde organisaties zoals FEDACIO, de koepel van de Gülenbeweging in België, of L’école des étoiles in Franstalig België of Betiad, de vereniging van Turkse zakenmensen in België. Ook in de naamgeving vind je de verwevenheid terug. Fethullah Gülen is zelf geïnspireerd door de Nurcu-beweging. In het Turks betekent ‘nur’ licht, ‘nurcu’ is ‘de gemeenschap van het licht’. Het Latijnse ‘lucerna’ betekent ook licht.”

Is de Gülenbeweging gevaarlijk? Kanmaz: “Ze vormt geen bedreiging voor de democratie. Gülen belijdt een vorm van de conservatieve islam, maar de beweging heeft geen radicaal politieke of fundamentalistische visie. Ze zijn ultraliberaal, anticommunistisch, pro-Israël en besteden veel aandacht aan de interreligieuze dialoog. Hun wapen is het onderwijs: via dit kanaal leiden ze een elite op die een duidelijke maatschappelijke positie kan innemen. Dat leidt tot netwerkverbreding en meer economische macht van de Gülenbeweging, in Vlaanderen een beetje zoals de joods-orthodoxe gemeenschap of de jezuïetenorde.”

Op woensdag 17 september organiseert MO* in Brussel de eerste ‘MO*talks @ deBuren’. Drie experts geven elk hun eigen visie in een korte lezing van 600 seconden. Daarna gaan ze met elkaar in gesprek over een aantal opvallende uitspraken in MO*. De toegang is gratis.