Ethiopië krijgt Europees geld om bevolking thuis te houden, maar dat werkt niet

De Ethiopische Almaz (23) vertrok als huishoudster naar het Midden-Oosten, maar kwam gedesillusioneerd terug. Waarom wilde je gaan? ‘Waarom niet. Ik was zestien en mijn ouders hadden me bij familie in de stad achtergelaten om te poetsen. Geld om mijn school af te maken had niemand. Ik dacht, ik ga weg, wie weet wordt het beter. Maar dat viel tegen. Nu denk ik wel eens, zou ik niet net als veel anderen Europa proberen?’

Voor Europese beleidsmakers is de droom van Almaz een schrikbeeld. Als het aan Europa ligt, blijft Almaz, net als de honderden andere ´irreguliere migranten´ die dagelijks uit Ethiopië vertrekken, liever thuis. Ethiopië, zegt de Europese Commissie in haar nieuwe migratiebeleid, moet een land worden waar je niet weg wilt. Een land met mogelijkheden.

Migratie uit Ethiopië: de cijfers

— Top zeven van nationaliteiten die via de Middellandse Zee Europa bereiken in 2016:
Syrië, Afghanistan, Nigeria, Irak, Eritrea, Guinee, Ivoorkust. (UNHCR)

— In totaal kwamen er in 2016 363.348 migranten en vluchtelingen over de Middellandse Zee naar Europa. (geregistreerd door IOM)

— In 2016 staken volgens beschikbare data 4000 Ethiopiërs de Middellandse Zee over naar Italië. (Europese Commissie, voortgangsrapport)

— Volgens de Europese Commissie verblijven er 30.000 Ethiopiërs legaal in Europa. En elk jaar worden er ongeveer 5000 verblijfsvergunning aan Ethiopiërs verstrekt.

— Volgens het IOM zitten er 125.000 Ethiopiërs in Saudi-Arabië.

Naast vertrekland is Ethiopië ook een doorreis- en opvangland. Met bijna 800.000 ontheemden vestigt het land de op één na grootste vluchtelingengemeenschap in Afrika.

Nu is Ethiopië bovenal een migratie-hotspot. Ingeklemd tussen conflictlanden is het hier een komen en gaan van reizigers, migranten, gelukszoekers en vluchtelingen.

Meisjes als Almaz beproeven met duizenden per jaar hun geluk in het Midden-Oosten. Jonge mannen, hoog en laag opgeleid, volgen hen naar de golfstaten of dromen van Europa. In 2016 staken volgens beschikbare data 4.000 Ethiopiërs de Middellandse Zee over naar Italië.

Maar naast vertrekland is Ethiopië ook een doorreis- en opvangland. Een belangrijke springplank uit de Hoorn van Afrika. Na Oeganda huisvest het land de op één na grootste vluchtelingengemeenschap in Afrika; bijna 800.000 ontheemden uit de buurlanden Somalië, Soedan en Eritrea.

Een politiek instabiel land, vol mensen op drift en met een jonge, onrustige bevolking die droomt van kansen. Wat als deze jongeren massaal een toekomst in Europa komen zoeken? Of de vluchtelingen besluiten om verder te trekken?

De rusteloze situatie zit de Europese beleidsmakers duidelijk niet lekker. Want ook al vertrekken er nu relatief weinig Ethiopiërs naar Europa; Ethiopië is wel één van de grootste begunstigden uit het EU Emergency Trustfund for Africa (EU-Afrikafonds), het fonds waarmee de Europese Commissie de grondoorzaken van migratie in Afrika wil aanpakken.

Dit fonds, opgericht in 2015 in Valetta, heeft inmiddels 2,5 miljard euro beschikbaar van de EU, aangevuld met 80 miljoen van de lidstaten. 23 Afrikaanse landen kunnen aanspraak maken op steun uit dit potje.

STEUN VOOR ETHIOPIË

In totaal is er in Ethiopië voor 120 miljoen euro aan projecten goedgekeurd. (Daarnaast lopen er regionale projecten in de Hoorn van Afrika die ook ten goede van Ethiopië komen).

 — Stemming Irregular Migration in Northern and Central Ethiopia, SINCE: 20 miljoen euro

 — Resilience Building in Ethiopia, RESET II: 47 miljoen euro

 — RESET Plus voor de gevolgen van El Nino: 22,5 miljoen euro

 — Regional Development and Protection Programme in Ethiopia (uitgevoerd door de Nederlandse Ambassade): 30 miljoen euro

Samenwerken nieuwe stijl

Daarnaast heeft de Europese Commissie met vijf Afrikaanse vertrek- en doorreislanden in Partnerschappen afgesproken om migratie te remmen. Ethiopië is, net als Mali, Niger, Nigeria en Senegal, één van de vijf prioriteitslanden waar de bevolking van haar vertrekdrang moet worden genezen.

In nog geen jaar tijd zijn hier dan ook programma’s opgetuigd met de miljoenen uit het EU-Afrikafonds. Projecten die, beloven de EU-beleidsmakers, de grondoorzaken van migratie in Ethiopië weg zullen nemen (47 miljoen euro), jeugdbanen moeten creëren (20 miljoen euro) en voorkomen dat de vluchtelingen die het land opvangt verder trekken naar Europa (30 miljoen euro).

Het geld rolt, maar daar verwacht de Europese Commissie wat voor terug. Zoals het thuis houden en terugnemen van migranten en vluchtelingen. Samenwerken nieuwe stijl, noemt de Commissie dat in oktober 2016 bij haar aankondiging van de Migratie-partnerschappen: ‘Een mix van positieve en negatieve prikkels wordt geïntegreerd in het ontwikkelings- en handelsbeleid van de EU. Waarbij landen die bereid zijn met de EU mee te werken aan migratiemanagement worden beloond en er consequenties zijn als dat niet gebeurt.’ Lees, minder ontwikkelingshulp en handelsvoordelen voor landen die niet helpen bij het indammen van de migratiestroom.

Op het vliegveld van Addis Abeba zit de 19-jarige Tsion. Samen met tientallen andere Ethiopische meisjes vertrekt ze naar de Golf om te werken. Hoe heb je deze reis betaald? Tsion houdt haar sjaal verlegen voor haar mond, ‘De ‘broker’ heeft mijn ticket gekocht. De eerste zes maanden moet ik het geld van de reis terugverdienen. Maar daarna, zegt hij, kan ik eindelijk mijn familie helpen.’

Stofwolk

De achtste verdieping van een grijs kantoorpand in Addis Abeba, hoofdstad van Europa’s migratiepartner Ethiopië. Vanaf hierboven is de stad niet meer dan een deken van stof en uitlaatgassen. Beneden, in het drukke verkeer van drie miljoen lichamen, weet een enkeling zijn dromen waar te maken. Anderen dromen van een toekomst ver weg. Via het nieuwe partnerschap zoekt de EU nu naar manieren om die vertrekkoorts te sussen.

‘Gelukkig maar’, zegt de directeur van een grote hulporganisatie die in het pand is gevestigd. ‘Dit is een arm, arm land met een ongeduldige, jonge bevolking en duizenden vluchtelingen aan de grenzen. Hier kan je zoveel doen om kansen te creëren voor al deze mensen.’

Hij zegt het vol overtuiging, maar anoniem. Sinds de Ethiopische autoriteiten afgelopen jaar een reeks protesten neersloeg, is de noodtoestand van kracht. Duizenden mensen zijn opgepakt, de relatieve rust is bewaard, maar de spanning is overal voelbaar.

Met honderd miljoen mensen, een gemiddeld inkomen van 550 dollar per jaar, politieke instabiliteit en de constante dreiging van hongersnood is de situatie fragiel. Deze hulporganisatie werkt daarom nu met geld uit het Afrikafonds (RESET II-programma) aan voedselzekerheid in de meest droge gebieden van het land. De plekken waar mensen wegtrekken.

Juist in de regio’s waar de jongeren hun koffers hebben gepakt, hebben de achterblijvers het zwaar. Volgens Amnesty en Human Rights Watch komen veel migranten op hun route via Libië of Jemen vast te zitten in detentiekampen. Smokkelaars persen thuisblijvers telefonisch af; ‘Als wij geen 500 dollar krijgen dan snijden we zijn oren af.’ Inmiddels hebben al zoveel mensen hun huis moeten verkopen om hun kinderen vrij te kopen, dat in sommige Ethiopische dorpen de markt is ingestort.

‘Het is complex’, zegt de directeur van de hulporganisatie. ‘Mensen zijn wanhopig genoeg om naar het Midden-Oosten of Europa te gaan. Ook al komen landgenoten aan de lopende band terug met gruwelverhalen. Wij moeten onderzoeken wat ze nodig hebben voor een alternatief, een toekomst hier.’

Deze doorgewinterde ontwikkelingswerker is de eerste om toe te geven dat niemand precies weet wat en hoeveel er dan nodig is voor dat alternatief. ‘Voedselzekerheid, waar we nu met de EU aan werken, lijkt me een begin. En banen ook. Maar ja, er is dus ook het risico dat we de jongeren juist de middelen geven om een smokkelaar mee te betalen.

Hier raakt de directeur een wrang punt. Het Europese beleid is gebaseerd op de overtuiging dat ontwikkelingshulp migratie stopt. Maar dat klopt niet, zeggen bijna alle wetenschappers die zich met dit onderwerp bezighouden. Meer ontwikkeling betekent juist meer migratie. Het zijn de mensen met een beetje geld, die het dorp als eerste verlaten.

Wat dan? Vraagt ook deze hulpverlener zich af. Ontwikkeling dan maar niet stimuleren, zodat mensen ook niet migreren, zou volgens hem absurd zijn. ‘En alleen maar vanuit Europa roepen dat meer geld migratie bevordert, is ook geen oplossing.’ We moeten nu testen wat werkt denkt hij. ‘Met meer geld veel meer uitproberen.’

Ondertussen is er in bij de Europese beleidsmakers en politici maar weinig ruimte voor twijfel en uitproberen. In Brussel weten ze best dat het reguleren van migratie/vluchtelingenstromen lange adem-werk is. Maar wie heeft er tijd voor een diepe ademhaling, als media en politici over tsunami’s en plagen berichten? De kiezer, zeggen Europese politici, wil actie en die wil dat nu.

De Maltese premier en huidige voorzitter van de EU, Muscat, zei het eind januari zelf: ‘We moeten de migratiestroom op de Middellandse Zee stoppen, anders belanden we in een crisis.’ Doen we niets, waarschuwt hij, dan maak je het electoraat boos en help je politici in het zadel die het hele Europese project kunnen ondergraven.

Dus worden er doelen gesteld deals, miljoenen gestort en deals gesloten. Soms met twijfelachtige regimes. Wij regelen dit, lijkt de EU vooral graag uit te willen stralen. Met dit, als heilige graal; via een bescheiden budget (het Afrikafonds heeft 3,3 miljard voor in totaal 23 landen) banen en kansen creëren die mensen niet doen vertrekken, maar doen blijven.

Ingenieur Woubshet (31): ‘Van de 46 jongens met wie ik afstudeerde zijn er 28 vertrokken. Naar Europa of Amerika.’ Om als ingenieur te werken? Een schamper lachje; ‘nee, de meeste zijn in de parkeer-business beland. Je weet wel, auto’s parkeren daar zijn hoogopgeleide Ethiopiërs erg goed in.’
 

Een baan waardoor de migrant blijft, hoe realiseer je dat? In de tuin van de EU-delegatie in Ethiopië werpt Maria Ruiz Roman haar handen in de lucht. ‘Als we dat eens precies wisten!’ Roman is bij de delegatie verantwoordelijk voor SINCE (Stemming Irregular Migration in Northern and Central Ethiopia), een programma van 20 miljoen uit het EU-Afrikafonds. Een nieuw idee waarmee in de komende maanden meer arbeidsplekken voor jongeren zullen worden gecreëerd.

‘Wat we wel weten,’ zegt Roman, ‘is dat er niet zoiets als een superbaan bestaat, alleen een baan is niet genoeg. Je moet ook solide instituties, eerlijke lonen, rechten en voorlichting hebben.’ En dat kan natuurlijk allemaal niet met 20 miljoen en in de vier jaar die voor dit project zijn uitgetrokken. Maar het belangrijkste is, zegt ze, ‘migratie staat op de kaart. En ook al is er geen quick fix in een land als Ethiopië, ‘we moeten uitzoeken wat dan wel werkt. En deze pilot is een begin.’

Een paar blokken verderop wordt op de Nederlandse ambassade weer gejuicht over een ander traject; het job-compact dat de EU in september 2016 met de Ethiopische overheid heeft beklonken. In ruil voor leningen en ontwikkelingshulp voor het bouwen van nieuwe industrieparken, belooft Ethiopië 30.000 vluchtelingen een toekomstige baan.

Het job-compact past helemaal in het Nederlandse en Europese plaatje: economische ontwikkeling, opvang in de regio, zelfredzaamheid van de vluchteling en initiatief vanuit het gastland zelf.

Toch doemt bij de rondgang langs al deze initiatieven een diffuus beeld op; weet de EU zelf wel zeker hoe ze dit gaat regelen? Daar lijkt het niet op, zegt hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research Henk van Houtum, in het radioprogramma Bureau Buitenland. ‘Het is alsof de EU paniekvoetbal speelt.’

Paniekvoetbal, ja, waarbij Europa vooral lijkt te willen scoren voor de bühne. En daarvoor is het zaak dat migranten en vluchtelingen zover mogelijk uit het zicht van de kiezer komen. Samen met de mensen worden de problemen weggeduwd; weg van de Europese grenzen, uit de besneeuwde tentjes aan de Europese kust; terug over de Middellandse Zee waar vorig jaar volgens IOM een recordaantal van 5.079 mensen verdronk; zo ver mogelijk de vertreklanden in. Als het moet tot in de ‘onmenselijke’ detentiecentra van de Libische strijdgroepen aldaar.

Het liefst terug tot in de thuislanden, zoals Ethiopië. Dat tot nu toe 120 miljoen euro heeft gekregen om dat te regelen.

De voortgangsrapporten van de Europese Commissie geven een somber beeld van het effect van dit beleid. In evaluaties wordt ijverig bijgehouden of de partnerschappen, Afrikafonds-investeringen, deals, compacts en ontwikkelingsprojecten (die bestaan allemaal naast elkaar) wel effect hebben. ‘We willen weten, zijn er minder mensen die aankomen en meer die terugkeren?’ De conclusie; er zijn in 2016 alleen maar meer migranten uit de vijf partnerlanden op de Libië-Italiëroute gestapt. Met Ethiopië is het maar moeilijk afspraken maken en de terugstuur-deals lukken ook al niet echt.

In 2016 kwamen er 59.000 mensen uit de vijf Partnerschap-landen via de Libië-route naar Italië.

Totale aankomst van migranten en vluchtelingen over de Middellandse Zee in 2016: 363.348 mensen

Dat is een sterke afname vergeleken met 2015; toen kwamen er via de Middellandse Zee 1.011.712 mensen aan.

Maar op de route van Libië naar Italië is het wel drukker geworden in 2016. Daar kwamen vorig jaar 181.436 migranten en vluchtelingen aan, 18% meer dan in 2015.

Fransje Molenaar, onderzoeker bij denktank Clingendael, slaat de fixatie met aankomst- en terugkeeraantallen met gemengde gevoelens gade.

Samen met collega Floor El Kamouni-Janssen onderzocht Molenaar dat uiteindelijk maar 20 procent van de migranten die nu in Libië zit, ook naar Europa wil. ‘De perceptie is ernstiger dan de aantallen. En door die perceptie ligt alle aandacht op het stoppen van migranten. Maar daar los je structurele uitdagingen niet mee op.’

Verschillende analisten merken op dat er maar weinig ruimte is voor een alternatief; het reguleren van migratie. In de afspraken met Afrikaanse landen komt het verlenen van visa, nauwelijks terug. Terwijl het wel een belangrijk onderdeel van de Turkije-deal vormt.

‘Of wat denk je van het reguleren van de illegale migratienetwerken in Afrika zelf?’ zegt Molenaar. Want smokkel is net als drugshandel, dat kun je niet stoppen. Pak je de smokkelaars op één plek aan, dan kiezen ze gewoon een andere, gevaarlijkere, route. Maar, zeggen deze wetenschappers, je kan de boel wel bovengronds halen. ‘Er gaat zoveel geld in om, stel je eens voor wat je daarmee zou kunnen doen als je dat reguleert. Dan kun je echt grondoorzaken aanpakken!’

Meneer Jamal (50) is chauffeur bij de VN in Ethiopië. ‘Mijn zoon is vertrokken.’ Had hij geen werk? ‘Jawel, hij is apotheker. En toch, hij zag geen toekomst hier.’ Waar zit hij nu? Stilte. Uw zoon. ‘In Libië, hij zit vast. De smokkelaars, ze willen hem niet laten gaan. Nu werk ik zoveel als ik kan. Rijden, rijden; om het vrij te kopen.’

Waarom vertrekken mensen?

Voor elk succesverhaal over een meisje met een opleiding die blijft, is er een apotheker die toch vertrekt om de mythe weer onderuit te halen. Hoog of laag opgeleid, met of zonder baan; er zijn mensen die denken verderop zijn er vast meer kansen. Ook geld is geen vereiste om je geluk ergens anders te beproeven. Met niet meer dan een paar slippers en een weekendtas kom je weg, laten de Ethiopische meisjes in het vliegtuig naar Qatar zien.

De primaire reactie van de EU op de migratiestroom is terugduwen. Met meer geld de migranten en vluchtelingen bij de grenzen vandaan duwen. De meisjes in de vertrekhal, de mannen en vrouwen op de boten, de smokkelaars; ze moeten zover mogelijk uit ons blikveld. Voor de bühne in Europa levert dat wellicht iets op. Maar in Ethiopië wordt duidelijk, die 120 miljoen uit het fonds gaan het verschil niet maken.

Want waarom vertrekken mensen? Met het paniekvoetbal-beleid van de Europese Commissie is die vraag nog altijd niet beantwoord.