Is het echt gedaan met Lukashenko, de laatste dictator van Europa?

Midden september vinden in Wit-Rusland de grootschalige Zapad – 2017 oefeningen van het Russische en Wit-Russische leger plaats. De geruchtenmolen wil dat Rusland na afloop permanent troepen in Wit-Rusland zal plaatsen, en dat zelfs een annexatie van het land tot de mogelijkheden behoort. Tijd voor wat achtergrond bij wat er beweegt in “de laatste dictatuur van Europa”.

Kremlin.ru (CC0)

De Wit-Russische president Lukashenko tijdens een meeting van de Supreme Eurasian Economic Council

Aleksandr Lukashenko is een bescheiden man. Al zit hij bijna 23 jaar stevig in het zadel, van een personencultus rond de president van Wit-Rusland is geen sprake. Van “de laatste dictator van Europa” zal je in Minsk geen portretten of standbeelden zien. Geen exotische titels ook, zoals aan Kim Jong-Un in Noord Korea worden gegeven. “Batka”, vadertje, staat hij zelf nog net toe.

Eén uitspatting gunt hij zichzelf echter. In het streng bewaakte gebouw van de presidentiële administratie in Minsk, het echte centrum van de macht in Wit-Rusland, bevindt zich een klein museum gewijd aan zijn lange presidentschap. Het geheel is maar een aantal kamers groot, maar voor wie het weet te vinden en bereid is de intimiderende toegangsprocedure te doorlopen, geeft het een mooi beeld hoe Lukashenko de staat ziet die hij heeft vormgegeven.

Je ziet er hoe de symbolen en instellingen van de Sovjet-tijd, van de vlag en het staatsembleem tot de sinistere KGB, in ere worden gehouden. De president zelf wordt afgebeeld als een man van het volk, die zich even goed op zijn gemak voelt tussen arbeiders en landbouwers als in het gezelschap van Hugo Chavez en Vladimir Poetin. Maar vooral leer je er dat hij zijn land, één van de armste van Europa, als een economisch succesverhaal tentoonstelt.

Oil for kisses

“Lukashenkisme” kent vele gezichten. Maar in essentie draait het regime om economische stabiliteit. Lukashenko gaat er prat op in de jaren na de val van het communisme een massale instorting van de economie te hebben vermeden. Van de immense traktorenfabriek in Minsk tot de collectieve boerderijen, alle kroonjuwelen van de staat blijven tot op de dag van vandaag produceren, of toch vooral werk verschaffen. Geen erg goed betaalde jobs, maar tenminste stabiel werk waarvan je kan leven.

Je kan je niet van de indruk ontdoen dat Lukashenkisme op zijn minst stilzwijgende steun van een groot deel van de bevolking geniet.

Wie iets verder kijkt, zal merken dat aan de poorten van de staatsfabrieken veel mensen vanuit de koffer van hun oude wagen vlees, fruit of textiel komen verkopen om de eindjes bij elkaar te knopen. Ondanks een officiële werkloosheidsgraad van 0,9% heeft het systeem duidelijk zijn verliezers. Maar je kan je niet van de indruk ontdoen dat Lukashenkisme op zijn minst stilzwijgende steun van een groot deel van de bevolking geniet.

Piotr Rudkouski van het Belarusian Institute of Strategic Studies uit Minsk beaamt dit. ‘Wit-Russisch autoritarisme is er voor een groot deel op vraag van onderuit. Niet alleen om economische redenen, maar ook om culturele, psychologische factoren. Lukashenko heeft de reputatie een dictatoriaal Sovjet-regime te leiden. Maar vergis je niet, hij voelt de modale Witrus goed aan. De officiële scores van de presidentsverkiezingen van 80% zijn opgeklopt, maar zijn steun zit ergens tussen de 35-50%. Niet slecht.’

Ondanks de velen die al in aanraking zijn gekomen met de onzachte kant van het regime, werkt Lukashenko evenveel of meer met de spreekwoordelijke wortel dan de met stok. Hij kon dit echter maar volhouden omdat Rusland een groot deel van de rekening betaalde. Rusland laat Wit-Rusland toe goedkoop gas en olie aan binnenlandse prijzen in te voeren, en geraffineerd product aan hogere wereldmarktprijzen te verkopen. De inkomsten hiervan bedroegen op hun top 20% (!) van het bruto binnenlands product. Genoeg om het feestje draaiende te houden.

Poetin verwacht van Wit-Rusland dat het de oude Sovjetgrens bewaakt. En Lukashenko verliest dat nooit uit het oog.

In ruil verwacht Poetin politieke en militaire steun, en die kreeg hij ook, op de occasionele kleine meningsverschillen na. In elk geval genoeg om het soms ronduit opportunistische gedrag van Lukashenko, zoals het chronisch tegen elkaar uitspelen van het Westen tegen Rusland, te tolereren. Sharhei Bohdan van het Ostrogorski Centre in Minsk legt de reden van het Russische beleid uit. ‘Voor Rusland is Wit-Rusland een noodzakelijk geopolitiek bastion. Na Wit-Rusland is het maar enkele honderden kilometer tot Moskou. Zonder controle over het land is Rusland gewoon niet verdedigbaar. Poetin verwacht van Wit-Rusland dat het de oude Sovjetgrens bewaakt. En Lukashenko verliest dat nooit uit het oog.‘ “Oil for kisses” vat de relatie tussen de twee goed samen.

2014 als kantelpunt

Sinds 2014 staat dit model echter onder zware druk. De annexatie van de Krim en de oorlog in Donbass misten hun effect op Minsk niet. Lukashenko’s instinct is om in deze situatie te proberen maximaal voordeel te halen door het midden van het bed op te zoeken. In de praktijk betekent dit dat hij aanhechting van de Krim niet erkend heeft, net zomin als de Russische controle over Zuid-Ossetië in 2008. In 2015 wierp hij zich op als bemiddelaar door de Minsk-akkoorden tussen Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland te steunen.

‘Waar vroeger voor ons Wit-Rusland een ontoegankelijke muur was, krijgen we ze nu tenminste aan tafel.’

Het significante van het bezoek van de Franse president Hollande aan de Wit-Russische hoofdstad ging een beetje verloren, maar het was de eerste keer sinds Napoleon dat een Frans staatshoofd Minsk heeft bezocht. Diplomaten in het naburige EU-land Litouwen merken het verschil: ‘Waar vroeger voor ons Wit-Rusland een ontoegankelijke muur was, krijgen we ze nu tenminste aan tafel.’ Het leverde Lukashenko de opheffing van de Europese sancties op. Mensenrechten komen even op de tweede plaats.

Niets gegarandeert dat Lukashenko van Rusland nog dezelfde concessies kan bekomen. Wel integendeel. Voor Andrew Wilson, auteur van The Last Dictatorship in Europe, is er sprake van een fundamentele breuk in de relatie tussen Wit-Rusland en Rusland. De economische situatie in Rusland is sinds 2014 zo slecht dat het twijfelachtig is of Poetin een land van 10 miljoen mensen nog in dezelfde mate wil blijven subsidiëren.

Aan de andere kant verwacht het Kremlin van Wit-Rusland meer dan ooit loyaliteit, en het heeft de voorbije jaren niet geaarzeld dit hard duidelijk te maken. Voorlopig nog door in 2015 de oliekraan een tijd dicht te draaien, maar analysten vragen zich af of Zapad – 2017 niet het voorwendsel is om Russische troepen op Wit-Russische bodem te stationeren, of het land zelfs over te nemen.

Kremlin.ru (CC0)

Putin en Lukashenko tijdens een van de vroegere gezamenlijke Zapad legeroefeningen. Analysten vragen zich af of Zapad – 2017 niet het voorwendsel is om Russische troepen op Wit-Russische bodem te stationeren, of het land zelfs over te nemen.

Volgens Shiarhei Bohdan zal het in september niet tot een annexatie komen. ‘De rode lijn voor Poetin is de verdediging van de westgrens. Pas wanneer Lukashenko daarvan afziet, of als hij de controle over zijn land verliest, zal Rusland ingrijpen. Die lijn is nog niet overschreden.’ Voorlopig blijft het bij lichte druk, zoals berichtgeving tegen Lukashenko op de in Wit-Rusland gretig bekeken Russische TV-kanalen. Wit-Rusland van zijn kant heeft tot nu toe met succes de opening van een Russische luchtmachtbasis op zijn territorium kunnen voorkomen.

Lukashenko moet nu doen wat hij kennelijk verleerd heeft: de tering naar de nering zetten.

Tegen deze achtergrond zal Lukashenko zich moeten heruitvinden, en dat zal met horten en stoten gaan. Vooral op economisch vlak zijn de uitdagingen groot. Na jaren van 8 tot 10% groei crashte de Wit-Russische economie na 2014 samen met die van Rusland. En hoewel de groei dit jaar schuchter herneemt, blijft het een hard feit dat de olieprijzen ook de komende jaren bescheiden zullen blijven. Lukashenko moet nu doen wat hij kennelijk verleerd heeft: de tering naar de nering zetten. En begin dit jaar heeft hij daarbij een zeldzame fout gemaakt.

De aanleiding was een decreet dat wie drie maanden werkloos is een jaarlijkse boete van omgerekend 200 euro oplegt. Voor een Witrus is dat een enorm bedrag. Het regime heeft duidelijk onderschat hoeveel mensen hierdoor getroffen worden, want over heel het land braken rellen uit. ‘Niet alleen in Minsk kwamen mensen op straat, ook in de provincies en de kleine steden. En het waren niet alleen de usual suspects van de oppositie, maar veel gewone mensen die ten einde raad waren’, zegt Bohdan.

Onder druk van de straat deed Lukashenko een onkarakteristieke concessie: het decreet werd voorlopig ingetrokken. Toch waarschuwen experts ervoor het belang van de protesten niet te overschatten. Piotr Rudkouski: ‘De protesten waren een sterke uitdaging voor het huidige sociaal contract in Wit-Rusland. Maar voorlopig mag je geen radicale veranderingen verwachten. Want al maakt het regime fouten op economisch vlak, het wint virtueel altijd door de veiligheidskaart te spelen. Te radicaal protest wordt door de gemiddelde burger geassocieerd met Maidan in Oekraïne, de Krim en Syrië.’ En de oppositie mist vooralsnog organisatiekracht om het ongenoegen in actie om te zetten.

Goodbye Lenin

Lukashenko heeft dus nog wat marge. De vraag rest hoe hij de tijd die zijn regime nog heeft, zal gebruiken om de economie te transformeren. Voorlopig wordt er in de marge hervormd en blijft het zoeken naar een model. ‘Er is wat meer financiële discipline, ruimte voor initiatief en meer openheid voor buitenlands kapitaal - tenzij die naar de oppositie gaat. Maar er blijven nog veel “ongeschreven regels”. Succesvolle zakenmensen worden bijvoorbeeld “gevraagd” om bij te dragen aan collectieve boerderijen, enz. Voor Lukashenko en zijn entourage zal het moeilijk blijven te liberaliseren’, zegt Rudkouski.

‘Maak vooral niet de fout om Lukashenko als een ideoloog te zien. Het Sovjetverleden interesseert hem eigenlijk niet.’

Bohdan beaamt: ‘Bij “Lukashenkisme” draait het om twee dingen: zeer voorzichtige hervormingen, als die er al zijn. Maar vooral: het behouden van de controle over de samenleving. Loyaliteit en trouw kenmerken de relaties aan de top in het land. Dat zal zijn stempel op de hervormingen drukken. Er zijn signalen dat men denkt aan grote conglomeraten, zoals in Zuid-Korea.’

‘Het is in elk geval fout om Lukashenko als een ideoloog te zien. Het Sovjetverleden interesseert hem eigenlijk niet. Een voorbeeld: in mijn stad Maladechna stonden vroeger 5 standbeelden van Lenin. Regen, wind en vorst deden hun werk, en nu staat er nog maar één. Vroeg of laat zal ook die verdwijnen. Trage hervorming om niemand voor het hoofd te stoten, daar draait het om.’

Om de economie een impuls te geven is er buitenlands kapitaal nodig. Uit Rusland natuurlijk, maar ook uit China. Dat land wordt actief aangehaald voor investeringen, voorlopig met twijfelachtig succes. En het is altijd onduidelijk hoe de economie van Wit-Rusland van zulke investeringen profiteert.

Neem het voorbeeld van de Wit-Russische kerncentrale in aanbouw. Dat is een prestigeproject waarvan een heuse maquette in het presidentiële museum te zien is. De gids legt uit dat investeerders uit Duitsland, Japan en Rusland konden intekenen, en dat Rusland het uiteindelijk gehaald heeft na een transparante, competitieve procedure. Of dit laatste klopt weten we niet, maar het is een feit dat het Russisch staatsbedrijf Rosatom de centrale zelf bouwt, zal bezitten en zelf zal uitbaten. Natuurlijk zal ook het uranium uit Rusland komen. Voor critici van het project is de kerncentrale niet meer dan een geopolitiek project bedoeld om de greep van het Kremlin op de regio te versterken.

Het is onzeker wat er precies in de plaats van het oude model komt. Het regime bleef decennia recht dankzij steun in de staatssector, gekocht met petro-roebels. Op wie zal Lukashenko’s bewind in de toekomst steunen? Is er een stille verschuiving naar een basis van sterke ondernemers aan de gang? Zullen we meer protesten zien en zal de repressie toenemen? De toekomst zal het uitwijzen.

Eén ding is zeker: “Lukashenkisme” zoals we dat gewend waren zal waarschijnlijk niet lang meer van deze wereld zijn. Maar schrijf Lukashenko nog niet te snel af. Wat ook de uitkomst van de hervormingen is, het autoritaire karakter van zijn bewind zou wel eens het meest stabiele kenmerk kunnen blijken.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.