Het wahabisme tussen Mekka en IS

De reis van Mekka naar Medina

De islamitische jaartelling begint met de hidjra, de reis van de profeet Mohammed en zijn volgelingen van Mekka naar Medina. Wat dit met salafisme of wahabisme (de Saoedische school binnen het salafisme) te maken heeft? Voor salafisten vormt het begin van de islam de leidraad: het pure geloof zoals dat werd beleden in de tijd van de Profeet en door de drie eerste generaties volgelingen. Salafisten willen terugkeren naar de tijd van de Profeet Mohammed. In die zin hebben veel salafisten ook een probleem met het etiket “salafisten”. Ze zien zichzelf als ware moslims tout court. Een andere benaming vinden ze een verkeerd “label”.

Ibn Taymiyya wil terugkeer naar de tijd van de Profeet

In 1263 wordt een jongen geboren die zal uitgroeien tot een islamitische geleerde die tot vandaag salafisten inspireert. Deze geleerde, Ibn Taymiyya, verzette zich tegen het idee dat verschillende rechtsscholen waren ontstaan die elk hun eigen regels en interpretaties hadden. Het idee dat die regels niet uitsluitend op de Koran berustten, aanvaardde hij niet. Ibn Taymiyya wilde terugkeren naar de tekstuele bronnen van de islam zoals de hadith of overlevering uit de tijd van de Profeet dat aangaven.

Zijn stelling: een gelovige mag nadenken, maar enkel binnen de islamitische concepten die op een welbepaalde manier worden geïnterpreteerd. Vernieuwing of interpretaties zijn daarbij uit den boze. Ibn Taymiyya inspireerde ook Ibn Abd al-Wahhab, de Saoedische hervormer of grondlegger van het wahabisme. IS en al-Qaeda volgen onder meer Ibn Taymiyya.

Islamitische geleerde Abd al-Wahhab en huis van Saoed sluiten pact

Op 42-jarige leeftijd werd de salafistische hervormer ibn Abd al-Wahhab verdreven uit zijn geboorteplaats. Reden: hij had er een vrouw wegens vermeend overspel laten doodstenigen. Al-Wahhab was een zuiveraar. Net zoals Ibn Taymiyya wilde hij terug naar de tijd van de profeet, een tijd waarin de ware islam werd beleefd, met maar één ondeelbare unieke en ondefinieerbare God, zonder bijgeloof en afgoderij. De Koran interpreteerde hij letterlijk: het was het voorschrift voor een pure religieuze levensstijl.

In het salafisme van de 21ste eeuw zijn er twee grote stromingen

Eigenlijk leidde Abd al-Wahhabs verbanning onrechtstreeks tot het ontstaan van het eerste Saoedische rijk. Mohammed ibn Saoed gaf hem op zijn grondgebied immers een veilige plek om thuis te komen.

De twee sloten een pact. Ze zouden samenwerken om het Arabisch Schiereiland aan hun religieuze en wereldse gezag te onderwerpen, door middel van prediking en waar nodig met gewapende strijd.

Die afspraak uit de achttiende eeuw geldt tot vandaag nog altijd in Saoedi-Arabië. De wahabitische geestelijken steunen het regime van de Saoeds nog altijd en de Saoeds bemoeien zich niet met religieuze zaken.
De volgelingen van Abd al-Wahhab laten zich niet graag wahabisten noemen. Deze benaming suggereert immers dat niet Allah maar een mens, al-Wahhab, wordt gevolgd. Zijn zien zich, zoals alle salafisten, als “ware moslims”.

Belangrijk om weten: in het salafisme van de 21ste eeuw zijn er twee grote stromingen: diegene die het gezag van de Saoedische oelema (schriftgeleerden) erkent en de stroming die deze niet erkent.

Ontstaan huidige koninkrijk Saoedi-Arabië

Abdulaziz ibn Saoed roept zijn gebied op het Arabische Schiereiland uit tot het koninkrijk Saoedi-Arabië, dat ook internationaal wordt erkend.
Het Arabisch is de voertaal, de Koran bepaalt de grondwettelijke regel.

Daarmee komt een einde aan de macht van de al-Rashids die, met de steun van de Ottomanen, in 1891 de macht hadden gegrepen van Saoedi’s die werden verbannen naar het huidige Koeweit. Het wahabisme of de Saoedische staatsgodsdienst is gezagsgetrouw. De volgelingen stellen zich ondergeschikt op aan de Saoedische staat als de ware islamitische staat waarnaar men streeft. Op die manier wordt loyaliteit aan het regime bestendigd.

al-Albani, omstreden salafist, begint les te geven in Syrië

Nadat hij bekend was geworden omwille van zijn kennis van de Hadith, begon de Albanese geleerde Mohammed Nasir al-Din al-Albani wekelijkse lessen te geven in Syrië waar hij op jonge leeftijd naartoe was verhuisd. al-Albani was een van de eerste geleerden die het woord salafist als een “label” begon te gebruiken.

Hij was, aldus experts, wellicht de belangrijkste salafistische geleerde van de twintigste eeuw. Hij claimde de “sterke” overleveringen over de Profeet Mohammed van de “zwakke” te onderscheiden. Zo kwam hij tot een zuiverder beeld van wat de Profeet werkelijk had gedaan en gezegd. Hij wees daarbij grote delen af van wat andere moslims als authentieke overleveringen beschouwen. Dat maakte hem niet alleen tot een zeer controversieel man binnen de moslimwereld, het was ook de reden voor zijn ontslag in de Islamitische Universiteit van Medina, waar hij in de jaren zestig als docent werkte.

Arabische nederlaag doet salafisme boomen

De Arabische nederlaag tegen Israël in de Zesdaagse Oorlog (1967) bracht de idee van het Arabisch nationalisme en het socialisme van de Egyptische president Nasser een zware klap toe. Het leidde tot een zoektocht naar een alternatief. En dat werd gevonden in de salafistische boodschap vanuit Saoedi-Arabië, die zich in de jaren zestig steeds meer was gaan verspreiden. Dat was enerzijds te danken aan de vele arbeidsmigranten die naar huis keerden met het wahabistische gedachtegoed èn geld om salafistische moskeeën op te richten.

Saoedi-Arabië leverde zelf in die jaren ook actief een enorme bijdrage aan de verspreiding van het salafisme of wahabisme. Dat gebeurde via religieuze lectuur, geldstromen om moskeeën te bouwen en het opzetten van islamitische organisaties.

De soennitische opstand in Mekka

Op 20 november bezetten islamitische verzetsstrijders Mekka, de heiligste plek binnen de islam. De bezetters claimden dat de verwachte bevrijder, in de persoon van Mohammed Abdullah al-Qathani was gekomen.

De bezetting schokte de hele wereld, amper drie weken na de hadj of jaarlijkse bedevaart. Bij het einde van de bezetting verloren honderden mensen het leven. Dit was het startpunt voor de Saoedische staat om een striktere islamitische wetgeving in te voeren. De oelema kregen meer zeggenschap en cultuurhuizen werden gesloten. Het gaf de dawa of de wahabistische bekeringsmissie een nieuwe boost en leidde tot een nieuwe islamiseringsgolf.

Bin Laden keert Saoedi-Arabië de rug toe

In augustus 1990 viel Irak Koeweit binnen. Toen de vrees ontstond dat de Iraakse president Saddam Hoessein ook Saoedi-Arabië zou binnenvallen, bood Osama Bin Laden de Saoedische koning aan om steun te bieden met zijn Arabische “legioen”, een groep van strijders die onder meer in Pakistan en Afghanistan hadden gevochten. Saoedi-Arabië riep echter de hulp in van de Amerikanen, een actie die door Bin Laden sterk werd veroordeeld. Hij keerde zijn geboorteland de rug toe en verklaarde in 1996 de oorlog aan de Verenigde Staten, omwille van hun aanwezigheid in zijn geboorteland.

‘Bin Laden stapte uit het Saoedische bondgenootschap tussen het koninkrijk en de islamitische geleerden.’

‘Bin Laden stapte uit het Saoedische bondgenootschap tussen het koninkrijk en de islamitische geleerden. Anderen volgden hem. Zo beschouwt onder meer IS Saoedi-Arabië als een afvallige staat’, aldus onderzoeker Montasser AlDe’emeh.

Voorgaande toont aan dat er behoorlijk wat spanning groeit tussen de volgelingen van Abd al-Wahhab die niet langer geloven in de zogenaamde alliantie tussen de Saoedische geleerden en het koningshuis dat zich veel te liberaal, niet islamitisch en niet trouw aan de ware moslimwereld opstelt. Saoedi-Arabië wordt op die manier slachtoffer van zijn eigen bondgenootschap, aldus experts.

Osama Bin Laden

Nadat Osama Bin Laden in 1996 de oorlog had verklaard aan de Verenigde Staten, omwille van hun aanwezighed in zijn geboorteland, eiste hij op 9/11 de aanslagen op het Pentagon en de WTC-torens op.
Tot vandaag rijzen vragen en bestaan grote complottheorieën over de rol van zowel leden van het Saoedische koningshuis als van sommige oelema of islamitische geleerden in de steun aan Al Qaeda. Nog dit jaar sprak de “twintigste kaper” van 9/11, Zacarias Moussaoui, van directe betrokkenheid van het koningshuis. Moussaoui, die vastzit in de Verenigde Staten wegens zijn rol in de aanslagen, beweert dat al-Qaeda kort voor de aanslagen van 11 september 2001 nog geld kreeg van vooraanstaande leden van het Saoedische koningshuis.

Saoedi-Arabië stapt mee in wereldwijde anti-terreurstrijd

In mei 2003 kwamen bij een aantal zelfmoordaanslagen in de Saoedische hoofdstad Riyad gericht op buitenlandse doelwitten 32 mensen om en geraakten tweehonderd mensen gewond. Terwijl Saoedi-Arabië na 9/11 nog aarzelend optrad tegen mogelijke terreurnetwerken, schreef de staat zich na 2003 wel in in de strijd tegen wereldwijd terrorisme. Saoedi-Arabië legde onder meer geldstromen van en naar Saoedi-Arabië sterk aan banden.

‘De Saoedische staat is zelf slachtoffer geweest van terrorisme en doet echt wel veel om dit te bestrijden.’

Saoedi-Arabië organiseert nu ook deradicaliseringsprogramma’s die opgepakte al-Qaeda-leden opnieuw op het rechte pad van het gezagsgetrouwe wahabisme moeten krijgen.

Critici menen echter dat de ultraconservatieve interpretatie van de Saoedische islam niet wezenlijk verschilt van de islam van al-Qaeda. Hun trouw aan de staat zou niet met een doordacht deradicaliseringsprogramma maar met luxe worden gekocht.

Expert in salafisme en Saoedi-Arabië Joas Wagemakers (Radboud Nijmegen): ‘We weten inderdaad niet alles over die deradicaliseringsprogramma’s, maar de Saoedische staat is zelf slachtoffer geweest van terrorisme en doet echt wel veel om dit te bestrijden.’

‘Tegelijkertijd voorziet men in een alternatief dat zo strikt en conservatief is dat het voor velen niet aanvaardbaar is. Veel mensen zien het verschil niet tussen een geleerde die oproept tot geweldloze haat jegens andersgelovigen omdat hij wil dat de moslims hun geloof zuiver houden enerzijds, en een geleerde die oproept tot geweld tegen andersgelovigen anderzijds. Hoewel ze oppervlakkig gezien sterk op elkaar lijken, staan ze in verschillende tradities. Ze wijken vaak erg af van elkaar, onder meer wat betreft de loyaliteit aan de staat en het gebruik van geweld.

Voorloper IS roept zichzelf uit tot Islamitische Staat in Irak

In oktober 2006 riep een soennitische groep zich uit tot de Islamitische Staat van Irak (ISI). Deze groep kende zijn origine in 1999 en onderging een aantal naamsveranderingen, onder meer al-Qaeda in Irak (na de invasie in Irak in 2003).

Onder het leiderschap van al-Baghdadi stuurde ISI in augustus 2011 leden naar Syrië om er zich aan te sluiten bij an-Nusrah. Toen al-Baghdadi zich later afscheurde onder de naam van ISIL of Islamitische Staat in Irak en de Levant, werd dat verworpen door de leiders van an-Nusrah en al-Qaeda, respectievelijk al-Julani en al-Zawahiri.

Saoedische Dag van de Woede flopt

Terwijl de Arabische Lente elders massa’s mensen in protest doet uitbarsten tegen corrupte regimes, flopt de Saoedische Dag van de Woede. Dat heeft niet alleen met angst te maken, ook met religie. ‘Religie heeft een dempend effect op politiek activisme’, schrijven Paul Aarts en Carolien Roelants, in Saoedi-Arabië, de revolutie die nog moet komen. In dit boek formuleert een student politicologie het zo: ‘politieke partijen zijn illegaal, ze zijn uit op macht. Wij moeten de koning respecteren.’ En volgens de Saoedische staatsgodsdienst is opstand tegen de koning, beschermer van het geloof, niet toegestaan.

‘De strijd in Syrië wordt door het Saoedische regime in principe gesteund omdat men Bashar al-Assad ziet als een brute dictator.’

‘Toen ik in Saoedi-Arabië was, werden affiches uitgedeeld waarop stond dat de Arabische Lente niet is toegestaan’, zegt onderzoeker Montasser AlDe’emeh.

‘Het was verboden om tegen de heerser in te gaan. Zeker wanneer men weet dat die heerser niet “in twee dagen kan worden veranderd”. Opstand brengt fitna en daardoor komt er meer kwaad dan goed.’

Wat dan bijvoorbeeld met de Saoedische steun aan de Syrische opstandelingen? ‘De strijd in Syrië, bijvoorbeeld, wordt door het Saoedische regime principieel niet gesteund omdat men Bashar al-Assad ziet als een brute dictator’, zegt Joas Wagemakers . ‘Hij vermoordt zijn eigen – grotendeels soennitische – volk en onderhoudt bovendien nauwe relaties met Iran. Saoedi-Arabië steunt niet IS of Jabhat an-Nusra, maar wel de strijd tegen het regime in Syrië as such. De geleerden zien de strijd tegen al-Assad als een verdedigende jihad tegen een niet-islamitisch regime dat sterke relaties heeft met sjiitische krachten als Iran en Hezbollah. De wensen van de geleerden en de wensen van het regime komen samen in de strijd tegen Syrië.’

Wahabisten zijn geen terroristen

Tijdens zijn vrijdagpreek noemt de hoofdmoefti van Saoedi-Arabië (Abdulaziz Aal As-Sheikh) takfiri’s ‘bekrompen mensen die de islam als een terroristische religie willen voorstellen’. Hij noemt dit een ernstige zaak. Daarmee wil de hoofdmoefti komaf maken met de foute idee dat takfiri’s volgelingen zouden zijn van al-Wahhab.

Vaak worden het wahabisme en de takfiri-stroming verward. De takfiri’s centraliseren een hernieuwde drastische toepassing van de Koran en de religieuze wetten. Daarbij erkennen de volgelingen niet de tafsir of de interpretaties door islamitische rechtsgeleerden. Takfiri’s verketteren moslims die zich aan andere islamitische regels houden of andere denkbeelden hebben.

Hoe staan de wahabisten tegenover andersgelovigen? ‘Over het algemeen nemen Saoedische geleerden een houding aan van niet-gewelddadige scepsis tegenover andersgelovigen’, zegt Joas Wagemakers. ‘Men wijst de andere religies fel af maar roept niet op om christenen of joden te bestrijden omdat ze andersgelovig zijn.’

IS roept het kalifaat uit in Syrië en Irak

In juni 2014 roept IS de islamitische staat uit in Syrië en Irak, met leider Abu Bakr al-Baghdadi als kalief van dit nieuwe kalifaat. IS controleert vandaag de facto een gebied met 8 miljoen inwoners.

Christenen, jezidi’s en andere niet-molims krijgen de keuze zich te bekeren, als niet-moslim belasting te betalen, of ‘om te komen door het zwaard’. Niet-salafistische soennieten zoals soefi’s en sjiieten worden gezien als ‘afgedwaald van de ware leer’.

‘Hoewel IS op het eerste gezicht veel weg heeft van Saoedi-Arabië en het wahabisme, zijn er duidelijke verschillen.’

Wat met die andere islamitische staat? ‘Zowel de volgelingen van Abd al-Wahhab uit Saoedi-Arabië als IS streven naar een islamitische staat’, legt Joas Wagemakers uit.

‘De meeste wahabitische geleerden menen dat met Saoedi-Arabië al grotendeels bereikt te hebben. Maar voor IS vertegenwoordigt Saoedi-Arabië ­– juist vanwege die eigen koers van de staat op het gebied van politiek, diplomatie en economie – precies alles wat een islamitische staat niet zou moeten zijn. Daar stelt IS zijn eigen staat tegenover, die door verovering en geweld tot stand is gekomen.’

‘Hoewel IS op het eerste gezicht veel weg heeft van Saoedi-Arabië en het wahabisme, zijn er duidelijke verschillen. Men is grotendeels gelijk in strengheid en conservatisme op maatschappelijk vlak, maar het ondergeschikte, gezagsgetrouwe en gehoorzame karakter van de meeste wahabitische geleerden staat in schril contrast met het revolutionaire, radicale en recalcitrante gedrag van IS.’