Achille Mbembe: 'Racisme is een mentale stoornis'

Op uitnodiging van Belgische universiteiten en middenveldorganisaties was Achille Mbembe in België, om er met academici én met het brede publiek te praten over zijn werk, waarin hij worstelt met vragen over blank en zwart, ras en racisme, verschil en onverschilligheid. Vlak voor het debat ‘Afrika aan zet?’ in de Brusselse KVS, waar Mbembe keynote-speaker was, ontmoetten we hem in een hotel vlakbij.

‘Het is jaren geleden dat ik nog voet aan wal zette in België’, lacht hij en neemt plaats in een fauteuil. De van oorsprong Kameroenese denker pendelt tussen Zuid-Afrika en de VS, waar hij les geeft.

Tot onze grote opluchting is deze wereldvermaarde academicus bereid om te freewheelen aan de hand van onze foto’s. ‘Listig om uw vragen te onderbouwen met beelden’, grinnikt hij na een uur praten, terwijl hij nog snel en gewillig poseert voor een graffitimuur. ‘Handig ook dat er een octopus achter mij staat. Dan letten de mensen minder op mij. Want op foto lijk ik net een kikker’.

Een memorabele ontmoeting met een aimabele intellectueel die een hele generatie Afrika-volgers in de ban houdt.

Achille Mbembe: Dat is Lupita, toch? Ik ken haar vader. Peter Nyong’o is een Keniaanse politicus. Voor hij in de politiek ging, was hij een gewaardeerd academicus. Mijn vrouw heeft Lupita’s carrière op de voet gevolgd, veel meer dan ik.

We hebben een dochter van zeven en mijn vrouw heeft haar warm proberen maken voor Lupita. Vooral voor het feit dat Lupita kort haar heeft. Maar ik vrees dat mijn vrouw er niet in geslaagd is onze dochter te overtuigen dat zoiets een troef kan zijn voor een meisje.

Waarom is iedereen zot van Lupita?

Achille Mbembe: De Lupita-gekte is niets nieuws onder de zon. Negers hebben altijd fascinatie én weerzin opgewekt. Vandaag is het van beide lakens een pak. Terwijl Lupita wordt toegejuicht, worden andere zwarte vrouwen afgekraakt. Denk aan wat Christiane Taubira in Frankrijk ten deel viel of hoe hard de Italiaanse minister van Congolese origine het te verduren kreeg.

Lupita speelt in de Oscar-winnende film 12 years a Slave. Tijdens de transatlantische slavenhandel is de “neger” geboren, schrijft u in uw boek Critique de la raison nègre (2013).

Achille Mbembe: Neger is inderdaad een uitvinding van het kapitalisme, van wat ik zou noemen vroeg-kapitalisme, ontstaan aan de oevers van de Atlantische Oceaan, in de vijftiende en zestiende eeuw. Toen is de moderne wereld, zoals wie die vandaag kennen, geboren.

Indertijd verwees het woord neger naar iets fundamenteel in onze beschaving, namelijk de poging om de verschillen tussen mensen en dingen uit te wissen. Terwijl alle bevrijdingstheorieën berustten op de idee dat mensen vervreemden als ze behandeld worden als dingen en zich daarbij ook neerleggen. Bevrijding bestond erin om niet langer object maar subject te zijn. Beschaving was de grens trekken tussen beide polen, tussen mens en ding.

En de rol van de neger dan?

Achille Mbembe: De neger was de figuur die, zeg maar, de regel overtreedt. Negers zijn geen mensen: ze worden verhandeld als dingen; ze worden behandeld als dingen en ze worden aan het werk gezet zonder recht op compensatie.

Eén van de stellingen uit mijn boek is dat het kapitalisme de scheidslijn tussen wezens en dingen wil uitwissen. Daaraan hebben we altijd weerstand kunnen bieden, maar de grens wordt opnieuw vager, in deze tijden van neo-liberalisme.

Het kapitalisme is een animistische religie geworden. Dingen hebben krachten, energie, een ziel. Dingen zijn onze kameraden geworden en we voelen ons beter in hun gezelschap dan bij andere mensen. Onze opperste religie is de cultus van het ding.

Achille Mbembe: Deze foto is bijna ondraaglijk. Hij doet me denken aan de manier waarop slaven op de plantages werden afgestraft. Maar zo te zien, gaat het hier over de genocide in Rwanda, over het geweld dat negers andere negers aandoen.

De genocide in Rwanda werd soms beschreven als een extreme manier om verschillen te markeren tussen mensen. Waarom zijn we zo bang van hybriditeit?

Achille Mbembe: Vanuit de angst te beseffen dat wij de “andere” zijn. We schijnen maar niet te kunnen toegeven dat een ander niet vreemd is aan onszelf. Vele samenlevingen kunnen schijnbaar niet aanvaarden dat er een demon in ons huist. Ze vinden het makkelijker om de demon uit te drijven en een zondebok te zoeken waarop ze hun wreedheid botvieren.

Deze foto is daarvan het perfecte voorbeeld. Hij toont hoe wij op andermans lichaam, toch het meest zichtbare teken van verschil, onuitwisbare sporen willen nalaten. En toch is er geen ik die tegelijk niet anders is. Dat heeft de psychoanalyse ons geleerd.

Esthetiseert u zo de genocide niet?

Achille Mbembe: Helemaal niet. Een genocide is altijd gepland, zeker en vast, maar is tegelijk een hoogtepunt waarbij obscure drijfveren de vrije loop krijgen, waarbij impulsen eigen aan elke samenleving of cultuur, plots als normaal aanzien worden. Ze worden niet langer onderdrukt. Integendeel, men wordt aangemoedigd om ze bot te vieren.

Rwanda was black on black violence. In uw boek schrijft u dat extreem geweld kenmerkend is voor blank.

Achille Mbembe: Klopt. En daarmee tracht ik ook de kracht van het begrip “blank” te verklaren. Blanken hebben doorheen de geschiedenis de meest extreme vormen van grenzeloos geweld op de wereld losgelaten. Hun geweld was zo hevig dat het iedereen met verstomming sloeg.

Anderzijds komt de blanke overmacht ook voort uit een zekere zin voor verleiding, via koopwaren, maar ook via een technisch kunnen. In mijn boek wil ik aantonen dat er niet zoiets is als “blank” of “zwart”. Rassen bestaan niet. Wel hebben we rond die begrippen een hele verbeelding opgebouwd en aan de hand van historische feiten, toon ik aan dat men de effecten daarvan kan beschrijven en doordenken.

Maar net zoals voor het woord “Afrika”, is er voor die begrippen geen grond. Afrika is voor mij geen empirisch object, geen geografisch afgebakend fenomeen, geen sociologisch begrip. Het is een fenomenologisch concept. In mijn werk ben ik geïnteresseerd in wat er gebeurt, in onze hoofden, als we het woord Afrika uitspreken.

Achille Mbembe: Is dit Obama?

Inderdaad. Ziet u ook wat het is?

Neen, ik probeer de foto te lezen. Ik zie de Amerikaanse vlag en dan die man, een mengeling van wit, chocolade, mulat.

Het is speculoos, om op te eten. Eigenlijk was het een levensgrote koek voor Obama, toen hij België aandeed. Wat vindt u van zo’n geschenk?

Achille Mbembe: Ik weet het niet, maar ik vind de voorstelling wel buitengewoon. Zeer dubbelzinnig ook.

Een van de kritieken op president Obama luidde altijd dat hij een zwarte huid had en een blank masker. Obama is misschien zwart, maar zijn ogen, zijn neus, zijn mond en zijn hoofd zijn wit. Of je hebt er die vinden dat de VS blank en christelijk moet zijn en dat Obama dus niet voldoende Amerikaans is.

Obama zit met andere woorden gevangen tussen twee vuren, tussen twee nativismen: voor de rechtse nativisten is hij een bedrieger en voor de zwarte pleegt hij verraad aan de “zijnen”.

Deze foto is de wereld rondgegaan nadat een Belgische krant eerder een spotprent met apensmoelen had gepubliceerd.

Achille Mbembe: Primaten. Natuurlijk! Weer zo’n typische verwijzing uit het negentiende eeuws pseudowetenschappelijk racisme, dat ook doorgang vond in de het volksregister. Werden zwarten niet vergeleken met primaten, dan werden ze steevast afgebeeld met bananen. Puur racisme, punt aan de lijn.

Racisten zijn imbecielen, schrijft u.

Achille Mbembe: Racisme is een uiterst complex iets. Racisme heeft iets kinderachtigs, iets infantiels. Racisme lijkt op een fase uit de kindertijd die men herbeleeft zonder dat men er erg in heeft.

Tegelijk is het een mentale stoornis. Het is een teken van een ontspoorde geest. Een racist is een patiënt die het niet beseft. Een racist slaagt er blijkbaar niet in bepaalde werkelijkheden een plaats te geven, en reageert verkeerdelijk op een mentale schock. Hij is geestesziek.

Achille Mbembe: Ik ken deze figuur niet, maar ik moet zeggen dat ik zijn creatie erg aangrijpend vind. De tekst gaat heel diep. En de clip is visueel ook erg sterk, choreografisch, met sobere maar memorabele beelden. Heel anders dan de overladen, typische zwarte Amerikaanse videoclip.

De tekst over het vaderschap is ook heel poëtisch. Vaderschap is volgens mij durven erkennen dat wij onszelf niet creëren. Dat we gemaakt zijn door anderen. Dit nummer toont aan dat een dergelijke vraag pas gesteld wordt, de evidentie wegvalt. Papa, waar ben je?

Stromae heeft Rwandese roots en wordt soms naar voren geschoven als de nieuwe Belg, die bruggen slaat tussen de gemeenschappen.

Achille Mbembe: Dat zie je overal gebeuren, ook in de VS, toen Obama tot president verkozen werd. Hij was zogezegd de verpersoonlijking van het post-raciale Amerika. Alsof er plots een figuur kan opstaan, die bewijst dat ras in feite niet bestaat of dat je raciale verschillen op zijn minst kan overstijgen.

Op het gevaar af een karikatuur op te hangen, zou ik zeggen dat er twee stromingen zijn in het post-raciale denken. De gemakzuchtige, luie manier van denken die racisme wil weggetoveren met een deus ex machina, maar zich de moeite ontziet om structurele vormen van discriminatie en historische erfenissen van racisme aan te pakken. Deze past in de ideologie van het neoliberalisme dat stelt dat een mislukking altijd aan jezelf te wijten is.

En de andere?

Achille Mbembe: De andere betoogt dat een wereld zonder rassen mogelijk is en claimt het recht op radicale gelijkheid, op de onverschilligheid voor het verschil. Om dit te verwezenlijken moet er echter gevochten worden. Zoals voor de afschaffing van de slavernij in de negentiende eeuw of de strijd voor burgerrechten in de VS of nog, de afschaffing van Apartheid in Zuid-Afrika.

Een post-raciale samenleving komt niet uit de lucht vallen en althans wat mij betreft, is er nog altijd strijd nodig, zoals tegen de nieuwe vormen van racisme die Europa overspoelen.

Hoe dan?

Achille Mbembe: Europa is een baken van racisme, van nieuwe vormen van racisme die zich uiten in haar immigratiepolitiek, in het optrekken van Europese buitengrenzen, in het stigmatiseren van de Islam, die niet langer met religie wordt geïdentificeerd maar met cultuur.

In het wettelijk vastleggen wie nog mag bewegen en wie niet, wie met wie mag trouwen, enzovoort. In de droom kortom – de nachtmerrie als je ’t mij vraagt – dat we in deze eenentwintigste eeuw kunnen leven in een samenleving zonder vreemdelingen. Europa is verblind door de waanzinnige wens van Apartheid. We willen onder onszelf zijn; we willen vooral niet met de ander leven.

Achille Mbembe: Dit is wel een erg gevaarlijke foto (lacht)! Wat zou de fotograaf hebben willen zeggen? Op de voorgrond zie ik twee dames. Ik zie borsten. De ene gekleed, de andere niet. Van deze dame weet ik niet goed of ze een selfie neemt dan wel een tekstberichtje verstuurt. En deze kijkt de andere kant op. En wat zou in godsnaam de betekenis zijn van die fetish?

Dat is een handtas.

Achille Mbembe: Och god, natuurlijk. Een handtas!

De foto werd genomen tijdens de paardenrennen in Durban. Omdat u stelt dat rising Africa de macht zal overnemen, dacht ik…

Achille Mbembe: De macht overnemen is misschien veel gezegd, maar ik geloof wel dat het continent in volle omwenteling is. Het oude beeld dat we van Afrika hebben, verscheurd door burgeroorlog, is niet dienstig meer.

Wie zijn ogen opentrekt, ziet een nieuwe realiteit ontluiken die veel te maken heeft met de macht van het getal. Vandaag telt Afrika liefst 1 miljard inwoners. Het is de vraag hoe dit demografische dividend vertaald kan worden naar een economische troef, omdat zoveel jongeren zonder werk zitten, maar zo’n bevolkingscijfers wegen echt wel door.

Bovendien is er een verstedelijking aan de gang die in de hele wereld zijn gelijke niet kent en volgens de projecties, zal het nog maar dertig jaar duren eer de nieuwe middenklasse die van China heeft ingehaald. De consumptiedrang en de accumulatie van kapitaal zal nooit geziene proporties aannemen.

***

Achille Mbembe is professor Geschiedenis en Politieke Wetenschappen aan de universiteit van Witwatersrand in Johannesburg en tevens onderzoeker van het Wits Institute for Social and Eco­nomic Research (WISER). Mbembe geeft ook les in de VS, aan het departement Romaanse studies van de Duke University in North Carolina. Zijn recentste essai Critique de la raison nègre (2013) volgt op twee eerdere boeken over Afrika & post-kolonialisme: De la postcolonie. Essai sur l’imagination politique dans l’Afrique contemporaine (2000) en Sortir de la grande nuit. Essai sur l’Afrique décolonisée (2010).