België zit Russisch spionnenkoppel op de hielen

Het Russische spionnenkoppel huwde in België en verhuisde later naar Italië, waar ze met Belgische papieren hun inlichtingenactiviteiten ontplooiden. Dat vernam MO* uit verschillende goedgeïnformeerde bronnen en wordt bevestigd door het Federaal parket. Het koppel, M.E. en I.R., is nog steeds in het bezit van de Belgische nationaliteit.

Straffer dan fictie

Het vooronderzoek naar valsheid in geschrifte, gebruik van valse paspoorten en omkoping ging in 2012 van start na een melding van de Staatsveiligheid. De inlichtingendienst kon de voorbije jaren de handel en wandel van het spionnenkoppel M.E. en I.R. reconstrueren.

Het verhaal leest als een scenario van The Americans, de populaire spionageserie over een koppel Russische inlichtingenofficieren dat in de jaren tachtig in een buitenwijk van Washington woonde: Elizabeth en Philip Jennings en hun twee kinderen deden zich voor als een alledaags Amerikaans gezin met een baan bij een reisbureau, een ideale cover voor hun clandestiene activiteiten als Russische “illegalen”. Alleen is het relaas van het spionnenkoppel M.E. en I.R. géén Hollywoodfictie maar realiteit.

Hand- en spandiensten

Buitenlandse geheime diensten actief in België gebruiken doorgaans klassieke covers voor hun spionageactiviteiten. Hun inlichtingenofficieren doen zich voor als diplomaat, lobbyist, journalist, reisagent of uitwisselingsstudent. Nadeel van die dekmantels is dat ze meteen in het oog springen bij de contraspionage in Brussel – de Staatsveiligheid, de militaire inlichtingendienst ADIV, het Nato Office of Security, het Allied Command Counter Intelligence van de NAVO en de veiligheidsdiensten van de Europese Raad, Commissie en Dienst voor Extern Optreden (EEAS).

“Illegalen” zijn ultrageheime spionnen die onder een compleet valse identiteit leven. 

Daarom doen de Russische geheime diensten al decennialang een beroep op een ultrageheime categorie inlichtingenofficieren, de zogenaamde “illegalen”. Die leven onder een compleet valse identiteit, zijn daardoor bijzonder moeilijk op te sporen en kunnen jarenlang in het grootste geheim allerhande hand- en spandiensten verlenen aan Moskou. Een “illegaal” is dus een voltijdse en volwaardige medewerker van een inlichtingendienst die onder valse identiteit maar met een burgerlijke legende – en dus niet in het kader van een officiële diplomatieke vertegenwoordiging – gedurende lange tijd in het doelwitland een taak vervult.

Binnen de Russische buitenlandse inlichtingendienst Sloezjba Vnesjnej Razvedki (SVR, ‘Dienst Buitenlandse Veiligheid’, de opvolger van het Eerste Hoofddirectoraat van de KGB) is Lijn N gespecialiseerd in het creëren van covers en legendes om zulke Russische spionnen onder een valse identiteit in het buitenland in te zetten.

Kerkhoven afstruinen

De documentering van het koppel M.E. en I.R. door de specialisten van Lijn N begon reeds in de jaren zestig. Het proces verliep in twee fases: in de eerste fase – van de jaren zestig tot begin jaren negentig – werden in verschillende landen in Latijns-Amerika en Europa met behulp van lokale ambtenaren valse papieren zoals huwelijks- en geboorteaktes ingezameld. In een tweede fase, begin jaren negentig, werden die valse stukken samengevoegd op Belgische ambassades in het buitenland voor de aanvraag van authentieke Belgische identiteitsdocumenten.

De naam van M.E. werd in Uruguay ingeschreven in het geboorteregister nadat de Russen een ambtenaar hadden omgekocht.

Op het Belgische paspoort van de heer M.E. staat te lezen dat hij geboren is in Artigas, in het noorden van Uruguay. Zijn vader was zogenaamd Belg, zijn moeder zogenaamd Britse. Haar identiteit werd door de Russische inlichtingendiensten gestolen van een Brits meisje dat op jonge leeftijd gestorven was. Het recycleren van een zogenaamde dead double is een techniek die de Russische inlichtingendiensten wel vaker gebruiken om legendes te staven. Daarvoor struinen Russische spionnen kerkhoven af, op zoek naar “recycleerbare profielen” – liefst van jong gestorven kinderen die nog geen levensloop hebben die kan gedubbelcheckt worden.

De naam van M.E. werd in Uruguay ingeschreven in het geboorteregister nadat de Russen een ambtenaar hadden omgekocht.

Het opzetten van de valse stamboom van mevrouw I.R. verliep op een gelijkaardige manier. Volgens haar Belgische identiteitspapieren is ze geboren in Ambato, een stad in het midden van Ecuador. Haar zogenaamde vader was Belg, haar zogenaamde moeder Ecuadoraanse. De puzzelstukjes werden in de jaren zestig waarschijnlijk ingezameld om later ooit gebruikt te worden, zonder dat het al vanaf het begin de bedoeling was om uitgerekend M.E. en I.R. van papieren te voorzien.

Contacten op het consulaat

In de jaren 1990 en 1992 werd het proces van documentering afgerond met de hulp van twee Belgische consuls. Valse identiteiten werden toen ingevoerd in het Belgische bevolkingsregister – daarvoor zijn keiharde bewijzen voorhanden.

De Belgische consuls waarop de Russen een beroep deden, moesten een oogje dichtknijpen.

Blijkbaar kenden de Russische inlichtingendiensten het Wetboek van de Belgische nationaliteit maar al te goed. Als je in het buitenland geboren bent maar een van je ouders Belg is, kan je vanaf je achttiende de Belgische nationaliteit aanvragen. Die kennis hebben de Russen gebruikt om voor M.E. op het Belgische consulaat in Rome (Italië) een paspoort aan te vragen, aldus goedgeïnformeerde bronnen. Het paspoort voor mevrouw I.R. werd dan weer aangevraagd op het Belgische consulaat in Casablanca (Marokko).

De Belgische consuls waarop de Russen een beroep deden tijdens die – cruciale – laatste stap in het documenteringsproces, moesten bereid zijn een oogje dicht te knijpen. In principe moet je immers zelf persoonlijk je nieuwe paspoort gaan aanvragen en afhalen. De Russen werkten echter met koeriers: tussenpersonen die de contacten op het consulaat onderhielden. Onderzoek wees uit dat de Cabablanca-consul – die vandaag hoogbejaard is en in een bejaardetehuis verblijft – door de Russen werd omgekocht. De Rome-consul is intussen overleden; zijn motief om samen te werken met de Russische inlichtingendiensten blijft bijgevolg een mysterie.

Dubbelleven in België

Eens de Belgische paspoorten begin jaren negentig in Rome en Casablanca waren afgeleverd, konden M.E. en I.R. verder hun legende als “Belgische burgers” uitbouwen. Ze hadden geen opvallend uiterlijk of typisch Slavische gelaatstrekken, dat hielp alvast.

De twee Russen-met-valse-Belgische-identiteit trouwden uiteindelijk in Elsene in de herfst van 2000.

De man en de vrouw begonnen aanvankelijk los van mekaar een dubbelleven in België. Zo is van I.R. bekend dat ze enkele jaren in België verbleef en er ook een tijdlang een baan had.

De twee Russen-met-valse-Belgische-identiteit trouwden uiteindelijk in Elsene in de herfst van 2000. Op het huwelijk in Elsene daagde een bevriend Belgisch koppel van M.E. en I.R. op als getuigen. Besefte dat tweede koppel wel in welk spelletje het meespeelde? De discrete samenwerking tussen verschillende binnen- en buitenlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten leverde geen bezwarende informatie op over deze getuigen. Zij hebben kennelijk geen band met Russische inlichtingendiensten.

Het koppel huurde een appartement in België alvorens te verhuizen naar Italië, waar ze hun inlichtingenactiviteiten ontplooiden. Enkel om hun identiteitspapieren te vernieuwen, moesten ze af en toe terugkeren naar België.

Wonderkinderen

Wat hebben M.E. en I.R. in Italië allemaal uitgestoken? Dat wordt momenteel onderzocht door de Italiaanse justitie. Wel is er dankzij gelijkaardige cases al heel wat bekend over de clandestiene activiteiten van Russische “illegalen” in het buitenland.

Kenmerkend voor de legendes van “illegalen” is dat ze in het doelwitland infiltreren via minstens één derde land.

Zo arresteerde het Duitse gerecht in 2011 het echtpaar Andreas en Heidrun Anschlag. Die Russische “illegalen” reisden met vervalste Oostenrijkse paspoorten en waren zogenaamd afkomstig uit Argentinië en Peru – opnieuw Latijns-Amerikaanse landen. Ze werden uiteindelijk veroordeeld voor spionage tegen de EU en de NAVO.

‘Inlichtingenexperten zien de activiteiten van “illegalen” ook vandaag nog als de “koningsdiscipline van een geheime dienst”’, klinkt het in het vonnis van het Anschlag-koppel. ‘“Illegalen” worden in Rusland als “wonderkinderen” aanzien, aangezien ze bijzonder zorgvuldig uitgekozen en opgeleid worden. Ze zijn bereid om jarenlang onder een valse biografie te leven. Voor zo een samenhangende legende, die over generaties heen verifieerbaar moet zijn, worden kosten nog moeite gespaard. Zo moeten onder meer geboorteaktes, getuigen, rijbewijzen en werkvergunningen verkregen of aangevraagd worden.

Kenmerkend voor de legendes van “illegalen” is dat ze in het doelwitland infiltreren via minstens één derde land. De “illegaal” wordt weliswaar met een valse identiteit maar wel met echte officiële documenten uitgerust.’

‘De moeite die wordt geïnvesteerd in de legende spoort doorgaans ook met het hoge opleidingsniveau van de “illegalen”. Ze worden vaak al op jonge leeftijd uitgekozen, soms zelfs tijdens hun studie. Aan de inzet in het doelwitland gaat een opleiding van zowat drie tot zeven jaar vooraf. Tijdens die opleiding leert de agent operationele communicatie- en gedragstechnieken, verwerft talenkennis en bestudeert het doelwitland.’

‘Bijzonder loyaal, betrouwbaar en trouw’

Nog volgens het vonnis in de Anschlag-case is het werk van “illegalen” minder gericht op snelle successen maar veeleer op een langetermijninzet. “Illegalen” gelden bovendien als bijzonder loyaal, betrouwbaar en trouw aan hun vaderland. ‘Dankzij hun legende en doordat ze hun ware afkomst en identiteit verbergen, kunnen ze – zonder last te hebben van observatie door de contraspionage – zich ongehinderd toegang tot informatie verschaffen. Op die manier vervullen ze hun opdrachten door permanent de soevereiniteitsrechten van het doelwitland met de voeten te treden.’

‘Om de “illegalen” – wiens infiltratie heel wat energie en moeite heeft gekost – zo weinig mogelijk in gevaar te brengen, bestaat hun opdracht er niet hoofdzakelijk in zelf als bron in een doelwit geclassificeerde informatie van het aangevallen land te verzamelen. Hun prioritaire opdracht bestaat er veeleer in kwaliteitsvolle of zeer gevoelige bronnen aan te sturen die zelf toegang hebben tot informatie. “Illegalen” kunnen die bronnen immers ontmoeten zonder dat het risico bestaat dat ze in de gaten worden gehouden. “Illegalen” kunnen tevens in aanloop naar het rekruteren van informanten worden ingezet. Ze kunnen aanwijzingen geven over geschikte personen die toegang hebben tot waardevolle informatie, of ze kunnen algemene omgevingsinformatie aanleveren.’

Spionnen met kinderen

Doordat een aantal feiten dateren uit de periode 1990-1992, speelt de problematiek van de verjaring.

Het vooronderzoek door het Federaal parket spitst zich toe op het Russische koppel, op de Casablanca-consul en op de personen die destijds de consuls hebben omgekocht. ‘De beslissing wie vervolgd wordt, zal helemaal aan het einde van het onderzoek worden genomen’, zegt woordvoerder Jean Thoreau van het Federaal parket. ‘Bij de zaak is momenteel nog geen onderzoeksrechter betrokken. Het gaat om een vooronderzoek dat volledig afhangt van federaal parket. Intussen hebben we wel al rechtshulpverzoeken naar Italië, Groot-Brittannië en Uruguay gestuurd.’

Doordat een aantal feiten dateren uit de periode 1990-1992, speelt de problematiek van de verjaring. Anderzijds zijn de clandestien verkregen Belgische papieren tot een aantal jaar geleden nog gebruikt.

Los van het strafrechtelijke luik moet de zaak ook nog op administratief vlak uitgeklaard worden. De namen M.E. en I.R. moeten geschrapt worden uit het Belgische bevolkingsregister. Een bijkomend probleem daarbij is dat het spionnenkoppel na hun huwelijk twee kinderen heeft gekregen. Hen kan de Belgische nationaliteit niet ontnomen worden.

Het is onbekend waar het gezin momenteel verblijft. Vast staat dat het in Italië de benen nam in de periode dat ook elders in de wereld netwerken van Russische illegalen werden ontrafeld.

Nog een andere Belgische consul

Het Federaal parket buigt zich in de komende weken over nog een andere spionagecase rond een Belgische consul. In oktober 2012 onthulde MO* dat Buitenlandse Zaken een Belgische diplomaat uit Kopenhagen had teruggeroepen op verdenking van spionage. Consul O.G. uit Brugge werd geschorst ‘in het belang van de dienst’ omdat hij gedurende een kwarteeuw contacten had onderhouden met de Russische geheime diensten KGB en SVR. Vraag is echter of O.G. daarmee strafrechtelijk over de schreef is gegaan.

Het strafrechtelijk onderzoek onder leiding van de Brugse onderzoeksrechter Pottiez is enkele maanden geleden al meegedeeld aan het Federaal parket, dat het dossier in de komende weken zal doornemen om een vordering op te stellen.

Opmerkelijk is dat er een link bestaat tussen de zaak-O.G. en die van het Russische spionnenkoppel. Een van de Russische contactpersonen van consul O.G. was een zekere Valery. Diezelfde man was ook de handler van de Casablanca-consul, die ook na zijn pensioen nog contact bleef houden met de Russen.