Frank Furedi: 'Angst bedreigt onze beschaving'

Frank Furedi is een Britse intellectueel van Hongaarse afkomst. Zijn vorige boek -Waar zijn de intellectuelen?- stelde de juiste vraag. Er is inderdaad een tekort aan goed geargumenteerde debatten over de richting die de samenleving moet uitgaan. Alleen laat Furedi na zelf een haarscherp antwoord op zijn vraag te formuleren. Zijn jongste Cultuur van angst lijdt een beetje onder hetzelfde euvel. MO* sprak daarom zelf met de auteur over zijn kritiek op de angstondernemers en de politisering van angst.
Angst heeft gedurende vele generaties een positieve rol gespeeld in het overleven van mensen.
Frank Furedi: Angst is inderdaad deel van de menselijke conditie. Maar de klassieke angsten richten zich op bedreigingen waaraan je wat kan doen. De schrik voor leeuwen, bijvoorbeeld, leidt tot relevant vermijdings- of vluchtgedrag. De angst die onze samenlevingen vandaag doordesemt, heeft betrekking op zaken waarmee we zelf zelden rechtstreeks in contact komen. We horen erover op tv, we lezen erover in de krant. Terrorisme, sars, de opwarming van de aarde, het zijn zaken die je niet kan aanpakken of ontvluchten. Dat maakt de hedendaagse bedreigingen onvatbaar en dus nog meer beangstigend.

Wat is het verschil tussen een verstandige en een irrationele reactie op bedreigingen?
Frank Furedi: In de VS worden jaarlijks zo’n dertien miljard dollar uitgegeven aan de beveiliging van luchthavens. Hoeveel uren verspelen mensen op één jaar terwijl ze aanschuiven in de lange files, voor de scanners, terwijl ze hun schoenen aan en uit trekken of terwijl ze altijd dezelfde stereotiepe vraagjes van het luchthavenpersoneel beantwoorden… Vooral dat laatste is een leeg ritueel geworden dat nergens toe leidt. Het enige resultaat dat zulke rituelen hebben, is dat ze de latente angst opnieuw opwekken en versterken. Idem dito voor de lange pagina’s gezondheidswaarschuwingen die bij elk pilletje of elk hoestdrankje geleverd worden. Niemand leest of begrijpt de tekst, maar iedereen weet: van dit geneesmiddel kan ik pas echt ziek worden. Je voelt je dus weer angstig. Mensen en gemeenschappen blijken niet meer in staat zelfstandig en rationeel te reageren op bedreigingen.
Misschien ligt het probleem wel in het uiteenvallen of verdwijnen van de gemeenschap?
Frank Furedi: Het is eigenlijk andersom: in de geschiedenis van de mensheid blijkt dat gemeenschappen juist gevormd worden als mensen oog in oog komen met reële bedreigingen. Kijk naar New York, het prototype van de gefragmenteerde stad. Op 11 september bleken die geïndividualiseerde burgers plots verantwoordelijk en als een gemeenschap te reageren. Het beleid doet er echter alles aan om het samenkomen van mensen te ontmoedigen en creëert daarom anonieme angsten, bijvoorbeeld door mannen in witte maanpakken naar Ground Zero te sturen. Of door duizenden professionele zielzorgers in te huren, zodat iedereen vanzelf het gevoel krijgt afhankelijk te zijn van hulp. In plaats van zelfredzaamheid en solidariteit te stimuleren, blokkeert de overheid die noodzakelijke kwaliteiten.
U spreekt in dat verband over “angstondernemers”, mensen die hun macht of winst bouwen op het cultiveren van de angst bij de bevolking.
Frank Furedi: Academici zijn daarbij niet de belangrijkste spelers, maar ze zijn wel cruciaal. Je kan immers geen grote angst voor iets creëren als er geen experts zijn die je claim ondersteunen met zogezegd wetenschappelijke kennis. Er is altijd wel een academicus of onderzoeker te vinden die komt verklaren dat de dreiging veel groter is dan we tot nu aannamen. Zij verlenen autoriteit aan angsten die anders eenvoudig te beheersen zouden zijn. Maar degenen die de cultuur van angst écht voeden en in stand houden, zijn de belangengroepen. Zij spelen in op reële bedreigingen, maar politiseren die ook. Ik ontken niet dat er kindermisbruik is, maar ik vind niet dat je die ervaringen moet “normaliseren” door te doen alsof ze tot de alledaagse routine van het hedendaagse bestaan behoren. Dan verander je beheersbare problemen of accidentele bedreigingen in horrorverhalen die de rationaliteit ondermijnen. Het gevolg is dan dat je de hele kindertijd gaat reorganiseren vanuit de vooronderstelling dat misbruik onvermijdelijk is als je kinderen gewoon laat opgroeien.
U spreekt vooral over de cultuur van de angst en over de politisering van de angst. In hoeverre gaat het ook om een economie van de angst?
Frank Furedi: Een goed voorbeeld van die economie van de angst was de millenniumbug. Om de wereld te redden, werden in de vijf continenten tienduizenden peperdure ict-consultants ingehuurd. Miljarden dollars werden begroot om de dreiging af te wenden. En toen het achteraf allemaal niets bleek te betekenen, zegden al die angstondernemers: ‘Zie je wel, dank zij ons is er niets gebeurd.’ Het punt was echter dat een technisch probleem omgevormd werd tot een existentieel probleem waarop irrationeel gereageerd werd. De angstondernemers kunnen maar aan de slag in een omgeving waar de cultuur van angst stevig aanwezig is. Het is maar als ouders in het algemeen doordrongen zijn van de dreiging die over hun kinderen hangt, dat het mogelijk wordt om die angst om te zetten in makkelijke winst. Nu krijgen ouders instrumenten aangeboden om te volgen waar de kinderen zijn, of worden er webcams in crèches en studiekamers geïnstalleerd…
Emile Durkheim zegt dat onze angsten bepalend zijn voor wie we als mensen zijn. Wat zegt de globale cultuur van angst over onze identiteit als hedendaagse wereldburgers?
Frank Furedi: Het vertelt je alvast dat de klassieke politieke tegenstellingen tussen links en rechts niet meer volstaan om de verschillen tussen mensen te beschrijven. We vormen als het ware stammen op basis van gedeelde angsten, maar we leven samen met mensen die elk hun eigen individuele voorkeurangsten hebben. In Californië merk ik bijvoorbeeld dat mensen vooral angst hebben voor het voedsel dat ze eten. Elke keuken wordt een laboratorium waarin geïndividualiseerde diëten uitgedokterd worden om te beantwoorden aan individuele angsten. De ene heeft een voedselallergie, de andere vreest obesitas, de volgende is vegetariër. De veelheid aan voedselidentiteiten heeft nog één gemeenschappelijke noemer: de angst.
Zijn er politici die u in staat acht om deze cultuur van angst te stoppen en te keren?
Frank Furedi: Het probleem is dat veel politici mij onder vier ogen gelijk geven, maar zodra ze zich op een publiek forum bevinden, spelen ze het angstspel mee -omdat ze niet neen durven zeggen tegen de machtige drukkingsgroepen of omdat ze de angstlogica voor hun eigen politiek kapitaal willen uitbuiten.
Zou u de aanloop naar de Irakoorlog omschrijven als een bewuste poging van de politieke klasse in de VS en in Groot-Brittannië om een irrationele angst te installeren, waarop zij dan gepast konden reageren met een vooraf geplande invasie?
Frank Furedi: Het is in elk geval een goed voorbeeld van de logica die telkens opnieuw opduikt. Het uitgangspunt was namelijk: we dénken dat er een ernstige bedreiging is en we kunnen niet wachten tot die dreiging zich vertaalt in een reële aanval. De angst ontstaat niet zozeer vanuit een tastbare bedreiging, maar juist vanuit een veronderstelde, onzichtbare dreiging. De actie die daaruit voortvloeit, wordt gedreven door wat we niet kennen of weten, in plaats van door wetenschappelijke kennis.
Ziet u een uitweg?
Frank Furedi: Een eerste stap is dat de intellectuelen een veel grotere inspanning doen om voorstellen te formuleren waarin de mens centraal staat. We hebben behoefte aan een nieuw humanisme dat afrekent met de ideologie die de economie centraal stelt. Dat humanisme kan mensen ook opnieuw krachtig maken om hun eigen problemen aan te pakken, in plaats van ze in een irrationele angst voortdurend te vergroten. In dezelfde lijn moeten we af van het professionaliseren van hulp en begeleiding. Mensen worden sterker van oplossingen die ontstaan binnen een gemeenschap, terwijl oplossingen die afhankelijk zijn van professionals hen eerder verzwakken.

Cultuur van angst door Frank Furedi is uitgegeven door Meulenhoff. ISBN 9029078928.