Kosovo is een vulkaan

Zaterdag 14 januari 2017 spoorde voor het eerst in achttien jaar opnieuw een trein van Belgrado naar Kosovo. De trein en de hostesses waren getooid in de Servische driekleur en langs de buitenkant stond het opschrift “Kosovo is Servië” in 21 talen.

Vandaag komt de “fragiele situatie” in de Balkan aan bod op de Europese raad van regeringsleiders van EU-lidstaten. ‘De raad herbevestigt ondubbelzinnige steun voor de integratie van de Westelijke Balkan in de EU’, is één van de conclusies. Vorige week was de hoge vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands beleid Federica Mogherini op rondreis in zes landen van de Westelijke Balkan. De proactieve houding van de EU verbergt een alarmerende situatie in Kosovo en Bosnië. 

Kosovo noemde de trein een provocatie. Nog voor de trein vertrok, kondigden de Kosovaarse president Thaçi en premier Mustafa aan er alles aan te zullen doen om te voorkomen dat de trein het Kosovaarse grondgebied zou binnenrijden. De Kosovaarse politie ontplooide een eenheid van de Regional Operational Support Unit, een antiterreurbrigade, en dreigde ermee het treinpersoneel te arresteren.

Volgens de Servische premier Vučić was Kosovo ook van plan om de sporen op te blazen. Daarom beval hij de trein rechtsomkeer te maken richting de Servische hoofdstad Belgrado. Volgens Belgrado was de mobilisatie van de Kosovaarse antiterreurbrigade een inbreuk op de Brussel-akkoorden van 2013, die de gespannen relatie tussen Pristina en Belgrado regelt. De Servische president Nikolić beschuldigt de Kosovaren ervan aan te sturen op een gewapend conflict.

Hoge vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands beleid Federica Mogherini haalde de presidenten en premiers van Servië en Kosovo naar Brussel voor een vervroegde ronde van de “Belgrado-Pristina-onderhandelingen”. Dat is een dialoogforum, door de EU aangestuurd, dat de relaties tussen Servië en Kosovo moet normaliseren. Maar na afloop van de gesprekken in Brussel bleef de oorlogstaal voortduren. Nikolić dreigde ermee om het leger te sturen, ‘indien nodig om te verhinderen dat Serviërs vermoord worden.’ Premier Vučić probeerde de gemoederen te bedaren: ‘We zullen proberen de spanningen tussen beide zijden te verminderen, verantwoordelijk te handelen en onszelf in te tomen.’

Het incident toont hoe fragiel de situatie in Kosovo is, maar het zegt ook iets over de Servische politieke situatie.

Was de trein een nationalistische campagnestunt van de Servische regering om Vojislav Šešelj tegen te houden in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van april? Šešelj is de leider van de ultranationalistische Servische Radicale Partij, lange tijd de grootste in het parlement, maar gedecimeerd na het vertrek van Tomislav Nikolić die vandaag president is.

Šešelj is bezig aan een comeback. Dat maakt de huidige regering zenuwachtig. Šešelj was tijdens de Kosovo-oorlog eind jaren ’90 vicepremier van Servië. In de jaren 2000 zat hij in de gevangenis in Den Haag, toen het Internationaal Strafhof hem berechtte voor oorlogsmisdaden in Bosnië. Hij werd in 2016 vrijgesproken. Deze man zal in april opnieuw meedingen naar het presidentschap.

Wie ook president zal worden, het zal weinig verschil maken voor de manier waarop Servië tegenover Kosovo staat. Zelfs de zogenaamd gematigde Vojislav Koštunica, die in 2000 de presidentsverkiezingen won tegen Slobodan Milošević, zei: ‘Zolang het Servische volk bestaat, zal Kosovo Servië zijn’.

Van Milošević tot Nikolić, nationalistische retoriek heeft in Servië altijd gewerkt.

De Europese Commissie zegt dat Servië eerst de onafhankelijkheid van Kosovo moet erkennen om EU-lid te kunnen worden. Servië wil EU-lid worden zonder Kosovo te erkennen. Servië zoekt toenadering tot Rusland als drukkingsmiddel op de EU. Als Servië lid van de EU zou kunnen worden zonder de onafhankelijkheid van Kosovo te erkennen, zou de EU alle hefbomen over Servië verliezen om de regio te stabiliseren.

Drie dagen na Mogherini’s bezoek aan Kosovo diende de Kosovaarse president Hashim Thaçi een wetvoorstel in om de ordediensten om te vormen tot een leger.

Tijdens de hele speech van Mogherini in het Servische parlement op 3 maart 2017 bonkten nationalistische parlementsleden van de partij van Šešelj op de banken en riepen ze slogans als ‘Servië, Rusland, we de Europese Unie niet nodig’. Šešelj zei dat Servië niet wil integreren in de EU, maar met Rusland.

Mogherini’s tour in alle landen van de Westelijke Balkan moest het fundament leggen voor de besprekingen op de Europese raad vandaag, waar Europese regeringsleiders hun engagement bevestigen voor de integratie van de regio in de EU.

Misschien is Kosovo niet meer van plan om zich naar de wensen van Servië te plooien. Drie dagen na Mogherini’s bezoek aan Kosovo op 4 maart 2017 diende de Kosovaarse president Hashim Thaçi een wetvoorstel in om de ordediensten om te vormen tot een echt leger.

Het voorstel leidde onmiddellijk tot verontwaardiging in Belgrado. In een telefoongesprek met de Kosovaarse president benadrukte de Servische premier Aleksandar Vučić dat een Kosovaars leger de stabiliteit in de regio in het gedrang zou kunnen brengen. Ook de VS en de NAVO reageerden meteen en vinden de oprichting van een Kosovaarse strijdkracht evenmin een goed idee. Het zou immers kunnen leiden tot oorlog in de verdeelde stad Mitrovica.

In het zuiden van Mitrovica wonen enkel etnische Albanezen, in het noorden van de stad enkel etnische Serviërs. Ze worden van elkaar gescheiden door een rivier en enkele duizenden NAVO- en VN-troepen. Mogherini koos de brug als symbolische locatie voor een speech tijdens haar bezoek aan Kosovo op 4 maart 2017. ‘Laat deze brug een brug van hoop en dialoog zijn, niet van verdeeldheid, en dat kan werkelijkheid worden dankzij de Europese Unie’, zei ze.

Toch staan de troepen van Servië en Kosovo klaar om elkaar te bestrijden, en Mitrovica zal de eerste plaats zijn waar één klein incident kan volstaan om de boel te doen ontploffen. Dat Mitrovica ook veel criminaliteit en smokkel kent, helpt de zaak niet vooruit.

Noch de NAVO, noch de VN, noch de EU konden Kosovo duurzaam stabiliseren.

Noch KFOR (internationale NAVO-vredesmacht) en UNMIK (interimbestuur van de Verenigde Naties), noch EULEX konden Kosovo duurzaam stabiliseren. Onder EULEX stuurde de EU 2000 politiemensen, rechters en aanklagers naar Kosovo om zo bij te dragen tot een volwassen rechtsstaat. De missie loopt tot 14 juni 2018.

Uit een evaluatie in 2015 bleek dat de missie zijn doelen niet zal kunnen waarmaken. Zo wordt Kosovo nog steeds geplaagd door corruptie, iets waar de EULEX-missie erg op focust.

Het statuut van Kosovo is al lang problematisch. In 2008 verklaarde Kosovo zich eenzijdig onafhankelijk, maar Kosovo wordt niet door alle lidstaten van de VN erkend. Ook Rusland en China stellen in de VN-Veiligheidsraad hun veto tegen de onafhankelijkheid van Kosovo.

De Vrede van Londen (1913) ging ervan uit dat Albanië tot het veroverd gebied zou horen dat onder de leden van de Balkanliga zou worden verdeeld. Kosovo werd aan Servië gegeven.

Tijdens de Vredesconferentie van Parijs (1929) werd ook geen interesse getoond voor Kosovo. Op de Balkan werd het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen gevormd, dat werd omgedoopt tot Koninkrijk Joegoslavië.

Vaso Čubrilović, lid van de ondergrondse beweging De Zwarte Hand die medeplichtig was aan de moord op Franz Ferdinand en zo de aanleiding gaf voor WOI, stelde in zijn memorandum van 1937 de volledige verdrijving van de Albanezen uit Kosovo voor. De Armeense genocide van 1915 haalde hij aan als een “geslaagde” oplossing.

In de jaren ’30 en ’40 zette de fascistische Servische beweging Zbor Kosovaren verder onder druk.

In de jaren ‘70 kondigde de Joegoslavische leider Josip Broz Tito een federale grondwet af, waarin de dominante positie van Servië werd ingeperkt door de autonome provincies Kosovo en Vojvodina feitelijk gelijk te stellen aan de zes deelrepublieken.

Trumps belofte dat hij niet meer wil dat de VS nog langer de politieman van de wereld spelen, maakt Kosovo bezorgd. Kosovo wil de bescherming van de VS tegen Servië.

Na de dood van Tito in 1980 leidden ideologische en vooral etnische spanningen tot gewelddadige confrontaties. In 1987 bezocht Milošević Kosovo nadat leden van de Servische minderheid daar geklaagd hadden over het gewelddadige optreden van de politie. Voor het oog van de televisiecamera’s riep hij: “Niemand zal jullie nog slaan!” Velen zien dit als een beginpunt van de heropleving van het nationalisme in Joegoslavië.

In 1992 werd Ibrahim Rugova tot president van Kosovo verkozen. Rugova was een intellectueel die een geweldloze strijd voor een onafhankelijk Kosovo predikte. De toenmalige Joegoslavische regering erkende de verkiezingen niet.

Tijdens de oorlog in 1999 streed het Kosovaarse Bevrijdingsleger (UÇK) voor afscheiding van Servië, dat toen werd gedomineerd door Milošević. De impact was enorm: honderdduizend Kosovaarse vluchtelingen stroomden naar West-Europa.

De meeste Kosovaren beschouwen de toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton als een held. Clinton gaf de aanzet tot de NAVO-bombardementen die in 1999 de Servische troepen uit Kosovo verdreven. De NAVO “won” de oorlog, en de VN bestuurde Kosovo, ook al bleef Kosovo staatsrechtelijk een provincie van Servië.

Maar de toenadering van de nieuwe Amerikaanse president Donald Trump tot Rusland heeft de Kosovaren bang gemaakt. Ook Trumps belofte dat hij niet meer wil dat de VS nog langer de politieman van de wereld spelen, maakt Kosovo bezorgd. Kosovaren zien de Amerikanen immers als de hoeders van hun vrijheid.

Het officiële Amerikaanse standpunt was altijd om het conflict te beëindigen door een politieke verzoening na te streven. Misschien zal Trump Kosovo als een Europese zaak “klasseren”. Anderzijds stelde Trump dat hij de vertrouwde pro-Kosovo lijn zou aanhouden. Kosovaren klampen zich nu vast aan de hoop dat Trump een man van zijn woord is.

De verdeeldheid binnen de NAVO en de EU over Kosovaarse onafhankelijkheid is weinig bemoedigend. Hoewel Kosovo het statuut van potentiële kandidaat-lidstaat heeft, is lidmaatschap nog ver weg. Momenteel erkennen vijf EU-lidstaten Kosovo zelfs niet als soevereine staat.

Het wordt tijd dat er een definitieve oplossing komt voor Kosovo om een nieuwe uitbarsting van de vulkaan te vermijden.

Sonja Zuba is senior researcher aan de KULeuven. Ze volgt de politieke situatie in Kosovo op de voet.