Steenkoolmijn El Cerrejon: Slokop in woestijngebied

El Cerrejon mag dan wel een van de grootste steenkoolmijnen ter wereld zijn, voor de omliggende bewoners is de aanwezigheid van het bedrijf geen zegen. De mensen in La Guajira moeten het nog altijd zonder stromend water en zonder stroom stellen.

  • © Raf Custers In La Guajira heerst een noodtoestand vanwege de droogte © Raf Custers
  • © Raf Custers De Wayuu zetten hun ancestrale kennis in tegen de mijn © Raf Custers
  • © Raf Custers Het eerste windmolenpark van Colombia bedient exclusief de haven van El Cerrejon © Raf Custers
  • © Raf Custers De steenkooltrein van El Correjon aan kilometer -143 © Raf Custers

De jeep waadt door de Rio Rancheria. Op de andere oever zijn een man en zijn kinderen hun auto aan het wassen. Met Angel Ortiz aan het stuur en Samuel Arregoces naast hem op de passagiersstoel rijden we van één bedreigde nederzetting naar een andere. Van Hatonuevo naar het Provincial-reservaat naar Las Casitas.

Angel Ortiz is de broer van Angelica, leider van de groep van inheemse vrouwen Fuerza Mujeres Wayuu. Samuel Arregoces is destijds met zijn hele gemeenschap verdreven uit Tabaco; hij blijft een sleutelfiguur in het lokale netwerk van activisten. De streek is dooraderd met riviertjes. Ze vormen het waterbekken van de Rio Rancheria.

Water is sinds generaties een kopzorg in dit Noordelijke deel van Colombia

De meeste waterlopen komen uit het gebergte van Santa Marta en monden uit in de Rio Rancheria. De rivier doorkruist de vallei en de steenkoolmijn van El Cerrejon en mondt dan bij Riohacha uit in zee. Water is sinds generaties een kopzorg in dit noordelijke deel van Colombia; wat verder naar het Noorden begint de Guajira-woestijn. De steenkoolmijn doet uitschijnen dat ze de kopzorgen deelt. Maar haar prioriteit is dat ze blijft groeien. Ook als daarvoor rivieren moeten verdwijnen.

Rivieren vallen droog

Thuis bij Angelica Ortiz heeft haar tante Janeth een plannetje getekend van hun geboortestreek Lomamata. Aan de oostkant werd de streek afgeboord door de Aguas Blancas, ook een bijrivier van de Rancheria. Maar de Aguas Blancas bestaat niet meer. Het was één van de eerste waterlopen waarvan de bedding voor de mijnexpansie werd verlegd. Dat was in 1991, toen El Cerrejon de loop van de rivier met 6 kilometer opschoof. De werken zouden geen gevolgen hebben, beweerde El Cerrejon destijds. Maar vandaag staat de Aguas Blancas droog.

Om “groot” te blijven, lanceerde El Cerrejon in 2011 het plan-P40: in 2015 al zou de mijn per jaar 40 miljoen ton steenkool moeten voortbrengen, liefst 8 miljoen ton méér. De steenkoolprijs was toen nog hoog, de eigenaars[1] verwachtten royale meeropbrengsten en ze keurden bijgevolg een totale investering van ruim 1,3 miljard US$ goed, in de mijn en de haveninstallaties in Puerto Bolivar. Maar voor de realisatie van het plan-P40 moesten er opnieuw waterlopen wijken. Altijd al hebben de mensen tegen die waterwerken gevochten. Maar met de keer worden hun protesten feller. Er zijn nu teveel onrustwekkende precedenten, beginnend met de omleiding van de Rio Rancheria zelf.

© Raf Custers

De Wayuu zetten hun ancestrale kennis in tegen de mijn

De oorspronkelijke bedding van deze rivier lag in de concessie van El Cerrejon dicht bij de mijnput Patilla. Maar omdat Patilla verder wordt uitgegraven, zijn alle bochten en meanders van de Rancheria rechtgetrokken en is de rivier met liefst 11 kilometer ingekort. El Cerrejon collecteert en recycleert afvalwater. En toch voert de Rancheria nu méér zware metalen mee (en stort ze bij Riohacha uit in zee).

Uit het plan-P40 valt op te maken dat El Cerrejon ook de Rio Palomino, de Cerrejon, de Tabaco en de Arroyo Bruno gaat omleiden. De Arroyo Bruno is slechts een “beek”. Zij wordt opgeschoven om de mijnput La Puente te kunnen vergroten. Het plan dateert van 1998. Het kreeg de nodige vergunningen, ondanks de pertinente twijfels bij de omleiding van de Bruno. Zullen de mensen nog water uit de beek kunnen halen? of zullen ook zij moeten wachten tot de citerne-truck water komt brengen?

‘El Cerrejon beschouwt water als een vijand voor de uitbating van steenkool’

‘El Cerrejon beschouwt water als een vijand’ voor de uitbating van steenkool, zegt geoloog Julio Fierro Morales tijdens een studiedag in mei 2016.[2] De onderneming antwoordt dat ze de Bruno een nieuwe, natuurlijke bedding teruggeeft en dit keer wel meanders zal reconstrueren. Maar uit haar studies zou nergens blijken dat ze naar de waterdynamiek van het hele bekken heeft gekeken, naar het samenspel van regen, rivieren en ondergrondse waterlagen, en dat ze daar rekening mee houdt.

Op zich is de omleiding van de Arroyo Bruno een relatief kleine ingreep, van nog geen 4 kilometer lang. Maar de gevolgen op lange termijn kunnen drastisch zijn. Hetgeen ook de wetenschapslui doet zeggen dat El Cerrejon het voorzorgsbeginsel schendt. Volgens dat beginsel moet een partij die een ingreep plant, ook aantonen dat er geen schadelijke effecten zullen zijn. Tot zolang zou er op het plan een stop moeten staan.

De gedurige expansie van El Cerrejon maakt héél La Guajira ongerust. Water is er een uiterst kostbaar goed. Maar de steenkoolmijn is een mega-consument, en als de productie naar 40 miljoen ton steenkool per jaar gaat, zou het waterverbruik liefst verdubbelen, van 142 liter per seconde tot 307 liter per seconde.[3] Opnieuw rijst de vraag: welke gevolgen zal dat hebben voor de rest van het departement?

Eind 2014 heeft de gouverneur er de noodtoestand moeten uitroepen : vanwege de aanhoudende droogte. El Cerrejon doet geloven dat ze helpt waar ze kan, dat ze in de woestijn van Alta Guajira waterreservoirs schenkt aan de gemeenschappen en met de steenkooltrein ook citerne-wagons met water voor de bevolking meestuurt.

© Raf Custers

De steenkooltrein van El Correjon aan kilometer -143

Noodtoestand vanwege de droogte

Ik zie een heel andere realiteit. Vrienden in België brengen me in contact met Roberto Arias, een arts uit Medellin. In die stad werkt hij onder meer in de sloppenwijken waar tienduizenden ontheemden uit heel Colombia zijn aanbeland, op de vlucht voor het geweld in de provincies.

Maar Arias offert zijn vrije tijd op om met enkele medewerkers van Medellin helemaal naar Alta Guajira te gaan. Enkele keren per jaar bezoekt hij er de nederzettingen om de mensen te helpen met het water.

In de meeste van die nederzettingen, rancherias heten ze daar, leven de mensen ellendig. Sommige rancherias hebben een watertank (vaak van Eternit, een Belgisch merk), sommige hebben waterbekkens (de zogenaamde jagüeyes) waarin ze in de winter water verzamelen, als het dan tenminste regent. Maar de rancheria Jisentira, de eerste die ik met dokter Arias kan bezoeken, heeft niets.

Wanneer hij vraagt om het drinkwater te tonen, komen twee jongens aandragen met een emmer met bruin sop: volstrekt ongeschikt voor consumptie, als het niet gefilterd wordt. Daar zorgt dokter Arias voor. Hij laat zich sponsoren om aan de rancherias toestellen te kunnen schenken, zo groot als een hand, Amerikaanse nano-technologie, die eenvoudig te bedienen zijn en simpel in het onderhoud, maar die het bruine sop filteren tot perfect drinkbaar water: ronduit spektaculair. Proef maar, zegt Roberto Arias, en hij laat me van een beker met vers gefilterd water drinken.

© Raf Custers

De miserie en het slechte water in dit gebied maken de mensen ziek, en bovenal de kinderen. In heel Colombia komt ondervoeding voor, maar de plaag is het ergst in La Guajira, het meest Noordelijke departement. De sterfte door ondervoeding onder kinderen van minder dan 5 jaar is het ergst in de gemeente Uribia die bijna de hele woestijn van Alta Guajira beslaat.[4]

De Colombiaanse regering erkent dat de situatie erger wordt.[5] Maar hoeveel peuters er precies sterven door ondervoeding is niet bekend. Veel sterftegevallen worden niet gemeld, omdat de mensen niet op tijd in het ziekenhuis geraken. Er zijn blijkbaar geen gezondheidsposten in Alta Guajira. Een eerste “verzamelpunt” is er – met veel ceremonieel – geopend in… september 2016.

Ook in deze tip van Colombia slaat de vooruitgang toe. Niet voor de gemeenschappen in de rancherias, des te meer voor de producent van steenkool El Cerrejon. De onderneming bezit hier een complex van privé-eigendommen, en noemt zichzelf daarom een geïntegreerde onderneming.

De mijnconcessie is in feite uit het Colombiaans grondgebied gelicht.

De spil is natuurlijk het mijngebied in het Zuiden van het departement. Colombia heeft dat gebied als een concessie afgestaan aan El Cerrejon. De concessie is in feite uit het Colombiaans grondgebied gelicht. Willen bijvoorbeeld ambtenaren van de staat erin, dan moeten ze toestemming vragen aan de onderneming.

Maar El Cerrejon exploiteert andere privé-eigendommen die met de mijn verbonden zijn: de private spoorlijn van 150 km lang, dwars door de woestijn van de Alta Guajira, en de private haven van Puerto Bolivar in het Noorden aan de Caribische kust. De asfaltbaan naast de spoorlijn is ook privé-domein. Maar, genereus als ze is, laat El Cerrejon er doorgaand verkeer passeren.

Wanneer de kolentrein van de mijn naar de haven rijdt, slikken de mensen in de rancherias naast de spoorlijn het stof. Regelmatig lopen er van hun geiten of koeien onder de trein. De trein, meer dan honderd wagons lang, dendert 8 tot 9 keer per dag naar de laadkaaien van Puerto Bolivar. Nooit is de omgeving nog stil.

Het eerste windmolenpark van het land

We brengen de nacht door in Pujuru, een gehucht van vissers op enkele kilometers van het surfersparadijs Cabo de Vela. Pujuru betekent “diepe baai”, vroeger doken de mensen hier oesters met parels op, het dorp stond erom bekend. De maan klimt omhoog boven het binnenland, ze is vol en draait dichter rond de aarde dan gewoonlijk.

Pujuru’s paradijs is betrekkelijk, hier is geen stromend water, geen stroom.

Onder deze super luna baadt Pujuru in nachtelijke schemering. We knopen hangmatten op aan de takken van een boom, naast de hut van een visser. Zijn vrouw maakt eten klaar, bij het licht van een olielantaarn. Pujuru’s paradijs is betrekkelijk, hier is geen stromend water, geen stroom.

De volgende ochtend iets Zuidelijker langs de kust in Apir. Hier heeft een groep vrouwen het heft in handen genomen. Aan hen draagt Roberto Arias de zorg voor de waterfilter over. In hun schooltje werken twee onderwijzeressen. De kinderen komen er uit de wijde omgeving naar toe.

Maar de juffen betalen voor hun vervoer. Elke maand stoppen zij uit hun eigen zak 200.000 pesos toe aan de taxistas. Zij halen met hun motorfietsen de kinderen op, 5 tot 6 passagiertjes per rit. Anders hebben de juffen geen kinderen in de klas. Hier blijft er niets over van de generositeit waar El Cerrejon in zijn duurzaamheidsrapporten zo graag mee uitpakt.

We bereiken kilometer 143, de laatste spoorwegovergang voor de trein van El Cerrejon de haven van Puerto Bolivar binnenrijdt. Voor de kust wachten drie cargoschepen tot ze in de haven steenkool kunnen gaan laden. Naast de haven draaien 15 windmolens in het Parque Eólico Jepírachi, het eerste windenergie-“park” dat ooit in Colombia is opgetrokken.

© Raf Custers

Het eerste windmolenpark van Colombia bedient exclusief de haven van El Cerrejon

De Jepírachi, zo heet de wind die hier vanuit de Caribische Zee waait. De windmolens kunnen 19,5 Megawatt stroom opwekken. Eigenaar van het “park” is de firma EPM uit Medellin. Die heeft hier maar één klant, want deze hernieuwbare stroom is exclusief bestemd voor de exporthaven van El Cerrejon.

De rancherias leven in het donker en behelpen zich met oliepullen, kaarsen en zaklampen. We houden halt om foto’s te maken. Onder een afdak zit een wayuu dame handwerk te haken, ze verkoopt het aan passanten. Twee van haar neven werken aan het onderhoud van de windmolens. Ze verdienen 80.000 Colombiaanse pesos in de maand, omgerekend 25 dollar of niet eens 1 dollar per dag. ‘De buitenlandse bazen zijn hard’, zegt de dame, ‘los gringos son duros’.

[1] El Cerrejon is gedeelde eigendom van drie van de grootste mijnbouwondernemingen ter wereld : Glencore (Zwitserland), BHP Billiton (Groot-Brittannië/Australië) en Anglo-American (Groot-Brittannië/Zuid-Afrika).

[2] Julio Fierro Morales, Megamineria a cielo abierto : carbon en El Cerrejon y su impactos en el ciclo del agua, powerpoint, Riohacha 11 mei 2016.

[3] Ing. Ana María Llorente Valbuena (MSc Geomática), Huellas de la desviacion… Foro: Análisis de los impactos ambientales, económicos, sociales, políticos y culturales del desvío del arroyo Bruno, Riohacha, 11 mei 2016.

[4] Volgens officiële cijfers stierven er tussen 2010 en 2013 in Guajira in totaal 374 peuters (van -5 jaar) door ondervoeding, waarvan 226 in de gemeente Uribia. Evaluacion y seguimiento morbi-mortalidad y bajo peso al nacer por desnutricion. Departamento de La Guajira, Departamento administrativo de planeacion de La Guajira, Riohacha, januari 2014.

[5] Gobierno reconoce que mortalidad infantil asociada a desnutrición subió 50% en La Guajira, El Heraldo, 15 februari 2016.

Deze reportage kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos, Gresea en Soulpress.be

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Schrijver, journalist en onderzoeker

    Raf Custers is schrijver, historicus en journalist en publiceerde onder andere Grondstoffenjagers (2013) en De uitverkoop van Zuid-Amerika (2016).

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.