Drie alternatieven voor een unipolaire wereld – analyse

De regering-Bush wordt gedomineerd door neoconservatieven, agressieve nationalisten en christelijk rechts. Het eerste alternatief voor de neoconservatieve droom komt van de Amerikaanse politieke elite buiten die regering. Daar klinkt de roep om een terugkeer naar de ‘realistische’ politiek van George Bush senior, de vader van de huidige president. Ook in diens filosofie speelde Washington zijn rol als grootmacht. Maar het land hield daarbij ook rekening met andere invloedrijke landen als het ging om belangrijke initiatieven op het gebied van de buitenlandpolitiek.

De nadruk lag bij Bush senior op het versterken van de banden met bondgenoten, vooral met de landen van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Een visie waaraan ook oud-president Bill Clinton fundamenteel trouw bleef en die ook door presidentskandidaat John Kerry, die in november de verkiezingen verloor van George Bush, werd uitgedragen tijdens zijn campagne.

In de realistische visie bestaat een voorkeur voor multilateraal handelen boven unilateraal handelen. Humanitaire interventie is toegestaan onder bepaalde voorwaarden, een principe dat steviger omarmd wordt door de ‘liberale interventionisten’, die de Amerikaanse bemoeienis (onder VN of NAVO-vlag) met de Balkan, Haïti en Oost-Timor steunen.

Bij het tweede alternatief is Amerika gewoon één van de vele sterke landen in een ‘multipolaire’ wereld. Dat is het Amerika dat China en Frankrijk graag zouden zien. Collectieve actie — tegen ‘schurkenstaten’ of in de vorm van humanitaire interventie – wordt geautoriseerd en gecoördineerd door de VN-Veiligheidsraad.

Net als bij Bush senior, is de politiek dan gericht op het bevorderen van de stabiliteit, maar zonder dat Washington daar de hegemonie in heeft. Sterker nog, als Amerika of een ander land unilateraal handelt en daarmee ingaat tegen de belangen van andere landen – zoals Bush deed in Irak – dan kunnen die landen diplomatie, economische sancties of zelfs militair ingrijpen.

In het geval van Washington zouden de meest effectieve correctiemiddelen waarschijnlijk economische sancties zijn, zoals het inhouden van financiële steun voor overzeese avonturen. Of, wat misschien nog wel meer effect heeft, het verkopen van dollars, ondanks de gevaren die dat met zich meebrengt voor de internationale economie.

Dit model voor een toekomstige internationale orde begint al voorzichtig vorm te krijgen. Bankiers in olieproducerende landen in het Midden-Oosten en Rusland en China bewaren een steeds groter percentage van hun reserves in euro’s in plaats van in dollars. Volgens T.R. Reid, correspondent van de Washington Times en auteur van het boek The United States of Europe: The New Superpower and the End of American Supremacy, is dat beleid er direct op gericht om de wereldwijde hegemonie van de dollar aan te vechten.

Zelfs in militair opzicht dienen zich tegengeluiden aan. De aankondiging van een grootschalige Russisch-Chinese militaire oefening vorige week, is daar een signaal van. Die aankondiging volgde na een militaire oefening van China met de Franse marine. Dat was een van de grootste militaire oefeningen die China ooit eerder met een buitenlandse mogendheid hield.

Deze ontwikkelingen zijn de hardliners binnen de Amerikaanse regering niet ontgaan. Washington probeerde niet alleen te voorkomen dat de Europese Unie het al vijftien jaar durende wapenembargo tegen China zou opheffen, maar oefende ook zware druk uit op Israël om te stoppen met de levering van wapens aan China.

Een derde mogelijkheid, die niet per definitie inconsistent is met de tweede, is een wereldwijde chaos waarin grote mogendheden eenvoudigweg niet lukt stabiliteit te handhaven in de wereld of binnen hun eigen invloedssfeer. Dat laatste overkwam de Europese Unie begin jaren negentig in het voormalige Joegoslavië. Amerika had er de afgelopen tien maanden mee te maken in Haïti.

Deze ‘wereld zonder macht’, het onderwerp van een artikel dat de Britse neoconservatieve historicus Niall Ferguson deze zomer schreef voor het tijdschrift Foreign Policy, suggereert dat er bij afwezigheid van Amerikaanse dominantie een ‘machtsvacuüm’ ontstaan. Dat kan volgens Ferguson gemakkelijk leiden tot een anarchistische nachtmerrie: de komst van de nieuw tijdperk van in verval rakende machten, religieus fanatisme, moord en plundering in vergeten regio’s, economische stagnatie en beschavingen die zich terugtrekken in ommuurde enclaves.

Volgens Ferguson zijn Europa en China, de twee meest waarschijnlijke rivalen van de Verenigde Staten, veel zwakker dan ze lijken. In Europa neemt de vergrijzing nog steeds toe en er worden steeds minder kinderen geboren. Een ontwikkeling waardoor Europa in de toekomst in internationaal opzicht steeds minder belangrijk zal worden, meent Ferguson. China kampt met grote corruptieproblemen, is grotendeels afhankelijk van export en heeft een zwak banksysteem, factoren die volgens hem gemakkelijk kunnen leiden tot een grote crisis.

Anderzijds constateert Ferguson dat Amerika een reus op lemen voeten is. Het land is erg afhankelijk van buitenlands kapitaal en heeft gebrek aan ervaring met de opbouw van naties. Dat laatste besef nestelt zich, ondanks de uitkomst van de verkiezingen van november, steeds prominenter in de publieke opinie.

De vraag is welke koers Bush in zijn tweede termijn als president gaat varen. Hoewel vanuit de Amerikaanse regering de laatste tijd geluiden klinken die wijzen op het belang van een meer multilaterale koers, lijkt men in de praktijk toch nog vooral te zijn toegewijd aan het, volgens de meeste analisten te hoog gegrepen, unipolaire model.

De Amerikaanse frustraties over de oorlog in Irak en het gebrek aan steun daarvoor van bondgenoten, stapelden zich de afgelopen 21 maanden op. Tegelijkertijd werd de volkswoede over en minachting voor de ondankbare Arabieren, Fransen, de Verenigde Naties en het multilateralisme in zijn algemeenheid, alleen maar groter.

Gevoed door het morele eigengelijk van christelijk-rechts en de neoconservatieven, klinken deze stemmen van deze unipolaristen nu luider dan ooit. Voor hen zijn het multilateralisme van Bush senior en de multipolaire wereld van Jacques Chirac, een onderwerp van hoon. Ze koesteren hun eigen gelijk en degenen die zich naar hen schikken. De rest doet er niet toe. (JS/ADR)

*Dit is het laatste deel van een tweeluik. Het eerste deel verstuurde IPS op 29 december, onder de titel VS/IRAK: Het failliet van de unipolaire Amerikaanse droom.