Overbevolkte hoofdgevangenissen gaan dicht

De hoofdgevangenis in Kibuye, in het noordwesten van Rwanda, werd eind februari al gesloten en andere centra zouden dat voorbeeld volgen. De gevangenissen in de westelijke provincie Kibungo en die in de hoofdstad Kigali gaan waarschijnlijk het eerst voor de bijl. Jean De Dieu Ntiruhungwa, de bevoegde minister, zegt dat de gevangenissen een bedreiging vormen voor “het milieu en de gezondheid van de gedetineerden”. Tegen het eind van dit jaar moeten er vier gevangenissen dicht. Wat er met de gevangenen zelf gebeurt, is niet duidelijk.

Rwandese en internationale mensenrechtenactivisten vragen al sinds 1994 dat de regering iets doet aan de mensonwaardige levensomstandigheden in het Rwandese gevangeniswezen. “We wisten in augustus 1994, met 800 arrestaties per dag, al wat de problemen zouden zijn,” zegt Emmanuel Gashabizi, een Rwandese activist die ijvert voor de mensenrechten. De schrijnende omstandigheden deden internationaal heel wat stof opwaaien. De Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties in Genève en verschillende internationale ngo’s tekenden al protest aan bij de Rwandese regering.

In januari van dit jaar telden de achttien hoofdgevangenissen in Rwanda 120.000 gedetineerden – ongeveer vijf keer meer dan wat ze officieel aankunnen. Tachtig procent van de gedetineerden zijn verdachten van de genocide van 1994. De omstandigheden tarten alle verbeelding: sommige cellen houden er een bezettingsgraad op na van vier tot vijf gevangenen per vierkante meter. Volgens mensenrechtenorganisaties zijn er al enkele tientallen gedetineerden gestorven door verstikking.

Kigali geeft de donorlanden de schuld voor de malaise. Toen de Rwandese regering in 1994 aan de macht kwam, slaagde ze er niet in om de donoren warm te maken voor de bouw van extra gevangenissen. Omdat de veertien bestaande hoofd- en 230 kleinere gevangenissen de toevloed van genocideverdachten niet konden slikken, werden oude warenhuizen en commerciële gebouwen omgetoverd tot kerkers. “Enkel Nederland heeft zich geëngageerd voor de bouw van nieuwe cellen,” zegt een topambtenaar bij het ministerie van Justitie. Er werden zeven nieuwe gebouwen voorzien, maar slechts vier daarvan werden ook effectief in de steigers gezet. Drie oude gevangenissen kregen een of twee nieuwe vleugels.

Het Internationale Rode Kruis probeert al sinds 1994 het enorme gebrek aan hygiëne en comfort te verbeteren door middel van water, voedsel, en herstelwerken aan de sanitaire voorzieningen. Dankzij die hulp werden grootschalige epidemieën vermeden, maar het gebrek aan toiletten blijft acuut. “In sommige gevangenissen, en vooral in Gitarama en Kibungo, was de overbevolking zo erg dat 350 mensen op één latrine moesten,” getuigt een medewerker van het Rode Kruis in Kigali.

Ook voor de omwonenden betekenen de gevangenissen een gezondheidsrisico. De stad Kibuye bijvoorbeeld, werd geplaagd door een vreselijke stank uit de defecte riolering van de gevangenis. Die was ontworpen voor 600 mensen maar huisvestte 2.400 gedetineerden op de dag waarop ze gesloten werd. In de hoofdgevangenis van Kigali (capaciteit 2.000, bevolking 6.000) snijdt de open riolering vanuit de gevangenis dwars door een dichtbevolkte buurt.

Ook milieugroepen hebben zich intussen gemengd in het debat: ze stellen dat de gevangenissen van Kibuye en Gisenyi het water in het Kivumeer verpest. Bovendien zou de vraag naar brandhout de bossen in de buurt gedecimeerd hebben.

De oplossing voor de overbevolking ligt vooral in de handen van de gacacas, de lokale volksrechtbanken die in 2001 werden opgericht om te beslissen over de genocidezaken. Wie veroordeeld wordt, zal de helft van zijn straf tussen vier muren uitzitten en de helft wordt omgezet in gemeenschapsdienst. De eerste gacaca-processen zijn in juni van vorig jaar begonnen. Mensenrechtengroepen in Kigali stellen dat het nog minstens vijf jaar zal duren eer alle genocidezaken achter de rug zijn.