Extreme ongelijkheid en armoede blijven het leven van vele Filipino's domineren

‘De elite profiteert van de opstand tegen de elite’

Een campagnebeeld van Ferdinand “Bongbong” Marcos en Sara Duterte.

Met de verkiezing van een Marcos als president en een Duterte als vicepresident, keren twee omstreden politieke dynastieën terug op de Filipijnen. Is het verleden van hun familieleden, een plunderende dictator en een grofgebekte mensenrechtenschender, niet belangrijk voor de Filipino’s? Gie Goris doet een poging het onbegrijpelijke te begrijpen. ‘Hoelang duurt het voor de kiezer doorheeft dat hij altijd de rekening betaalt, maar nooit de maaltijd krijgt?’

Op 9 mei vonden in de Filipijnen verkiezingen plaats. Er moesten 12 senatoren en 316 volksvertegenwoordigers verkozen worden, 81 gouverneurs en vice-gouverneurs, 782 provincieraadsleden, 1894 (vice-)burgemeesters en 13.558 gemeenteraadsleden. Maar bovenal: de nieuwe president en de nieuwe vicepresident. 

Er is niet één simpele uitleg voor wat onverklaarbaar politiek gedrag lijkt.

De peilingen lieten er al weinig twijfel over bestaan. De voorlopige uitslagen zijn nog duidelijker. De Filipijnse kiezers deden in het stemhokje waar ze al heel lang goed in zijn: stemmen voor bekende namen. En dat betekent in de Filipijnen het voortbestaan van politieke dynastieën.

De zoon van ex-president en oud-dictator Marcos, Bongbong Marcos, wordt zo goed als zeker de nieuwe president. De dochter van huidig president Duterte wordt vicepresident. In de Filipijnen worden er voor beide posities aparte verkiezingen georganiseerd. De president en vicepresident hoeven zo niet tot dezelfde partij te behoren.

De gedeeltelijke en onofficiële uitslagen (op basis van 97% van de uitgebrachte stemmen) die kort voor de middag van 10 mei gepubliceerd werden door Rappler.com gaven Bongbong Marcos 31 miljoen stemmen. De voornaamste tegenkandidate Leno Robredo overtuigde net geen 14 miljoen kiezers.

Sara Duterte stond op dat moment heel ruim voor met dik 31 miljoen stemmen, terwijl de eerste concurrent, Kiko Pangilinan, niet verder dan 9 miljoen stemmen raakte.
Voor de toevallige toeschouwer bevestigen deze verkiezingen misschien het operettegehalte van de Filipijnse democratie. Voor wie voorbij de exotiek kijkt, blijft het verbijsterend.

Ferdinand Marcos was president van 1965 tot 1986. Hij ging de geschiedenis in (en het land uit) als een dictator die de Filipijnen met harde hand regeerde én plunderde. Naar schatting 34.000 Filipino’s werden in zijn gevangenissen gefolterd. De buit van zijn autocratische bestuur? Tussen de 5 en 10 miljard dollar.

Rodrigo Duterte, president sinds 2016, beval een zogenaamde “oorlog tegen drugs”. Duizenden mensen (ergens tussen 10.000 en 30.000) werden buitengerechtelijk geëxecuteerd.

Marcos en Duterte zijn, met andere woorden, geen operettefiguren. Ze hebben een beleid gevoerd dat maar al te tastbaar en dodelijk was voor een aanzienlijk deel van de bevolking. Toch blijken hun familienamen politiek goud voor hun kinderen. Hoe kan dat?

Jong en vergeetachtig?

Meer dan 60 procent van de huidige bevolking is jonger dan veertig.

De terugkeer van een Marcos in de hoogste machtspositie van de Filipijnen wordt wel eens geweten aan de leeftijdspiramide van het land. Die ziet er met zijn brede basis en uiterst smalle top namelijk veel spitser uit dan die van Gizeh.

Meer dan 60 procent van de huidige bevolking is jonger dan veertig, en was dus niet geboren of liep nog in luiers toen de People Power Revolutie van 1986 komaf maakte met het regime van Marcos senior. Toen ik in 1986, enkele weken na de vlucht van Marcos, voor het eerst in de Filipijnen was, telde het land 56 miljoen inwoners. Vandaag is dat het dubbele.

De jonge bevolking en haar gebrek aan historisch geheugen is zeker een belangrijk element. Maar er is niet één simpele uitleg voor wat onverklaarbaar politiek gedrag lijkt. Dat is trouwens niet “typisch” aan de Filipijnen. Elk land heeft een eigen politieke en sociale geschiedenis, en elke geschiedenis produceert haar specifieke eigenaardigheden en politieke anomalieën.

De koloniale erfenis

De Filipijnse afwijking om democratisch te kiezen voor dynastieke politiek heeft diepe en complexe, koloniale wortels. Gedurende drie eeuwen Spaans bestuur ontstond een lokale feodale samenleving met enorm veel grootgrondbezit.

Nadat de Verenigde Staten in 1898 de onafhankelijkheidsstrijd tegen de Spanjaarden misbruikt hadden om zelf bezetter van de archipel te worden, beloofde Washington modernisering en vooruitgang.

De VS kochten massaal land aan van katholieke kloosters, ‘om grond beschikbaar te maken voor de armen’. Maar de kosten voor en de administratieve aanpak zorgden er volgens de Amerikaanse politieke wetenschapper Daniel Bruno Davis voor dat enkel de rijken grondtitels konden verkrijgen.

Meer grootgrondbezit een eeuw geleden levert vandaag meer dynastieke politiek op.

Davis stelt vast dat de regio’s die begin van de twintigste eeuw de grootste landconcentraties vertoonden, vandaag ook meer te maken hebben met politieke dynastieën.

Bovendien installeerden de Verenigde Staten een cijnskiesstelsel, waarin stemrecht alleen toekwam aan wie grond bezat. Zo kon een heel kleine bovenlaag de politieke bakens uitzetten.

De Filipijnse oligarchen hebben doorheen de jaren hun uitbuiting van boeren, landlozen en armen kunnen combineren met populistische uitdeelpolitiek, gefinancierd door de overheid. Dat versterkt hun machtspositie en compliceert het opbouwen van een burgerlijke oppositie.

Kijk naar mijn naam, niet naar mijn partij

Politiek is in de Filipijnen sowieso eerder een zaak van persoonlijkheden dan van partijen. Politici met een lange staat van dienst, zoals Bongbong Marcos die bijna veertig jaar geleden al voor het eerst provinciegouverneur werd, wisselen vaak van politieke partij. Zijn presidentskandidatuur werd ditmaal gelanceerd vanuit de PNP, maar werd meteen gesteund door de KMP, een partij waarvoor hij eerder ook al eens gouverneur geweest was.

Partijen zijn onbelangrijk, persoonlijk imago is alles.

Ook het partijparcours van Sara Duterte is een doolhof van afkortingen waarin de waarnemer verloren dreigt te lopen. Binnen dat landschap van personality politics is imago altijd al van kapitaal belang geweest. Vandaag is dat belang exponentieel toegenomen als gevolg van de enorme impact van sociale media in de Filipijnen. Volgens onderzoekers zijn Filipino’s de meest actieve gebruikers ter wereld van Facebook, Instagram, Snapchat en Twitter.

Rodrigo Duterte was de eerste politicus in de Filipijnen die honderd procent inzette op sociale media voor zijn campagne in 2016 én om daarna zijn politieke tegenstanders te bestrijden. Dochter Sara kan ongetwijfeld terugvallen op een enorm apparaat van accounts en influencers om haar politieke toekomst veilig te stellen.

Bongbong Marcos gebruikte op zijn beurt de sociale media al systematisch om het blazoen van zijn vader op te poetsen en de geschiedenis van krijgswet en plunderbestuur te herschrijven. Ook hij heeft, met andere woorden, een geoefend socialemedialeger ter beschikking.

In de versie van het verleden die Bongbong succesvol verspreid heeft, wordt de dictatuur verborgen achter de jaren van stabiliteit en economische groei die haar voorafgingen. De persoonlijke verrijking van de familie Marcos wordt onzichtbaar gemaakt door de schijnwerpers te richten op de grote infrastructuurwerken en prestigeprojecten van toen.

Allemaal zakkenvulllers (behalve ik)

Maar hoe verberg je jaren van massale mensenrechtenschendingen? Hoe overtuig je burgers dat de politieke families die je eigen klasse, gemeenschap of buren bedreigen de beste garantie op een betere toekomst bieden? Ook voor deze vragen bestaat er geen eenvoudig antwoord.

Trapo’s, traditionele politici, staan in de Filipijnen voor zelfbediening, corruptie en misprijzen voor het volk.

In 2019 legde ik in Manilla en Mindanao deze vraag voor aan mensenrechtenactivisten en -advocaten. Hoe kon Rodrigo Duterte zijn beleid van mensenrechtenschendingen combineren met een ongeziene en blijvende populariteit?

Joseph Purugganan (Focus on the Global South) vatte het samen: ‘Duterte bouwt zijn populariteit op de eerste plaats op de teleurstelling over dertig jaar liberale democratie. Hij slaagt erin om het hele spectrum van de andere politici weg te zetten als trapo’s, traditionele politici. Die staan in de Filipijnen voor zelfbediening, corruptie en misprijzen voor het volk. Bovendien staat het mensenrechtendiscours, waarmee progressieve bewegingen zijn regime proberen te bestrijden, te ver af van de dagelijkse ervaring en de lokale overlevingsstrijd van arme mensen.’

Rose Trajano (Philippine Alliance of Human Rights Advocates) preciseerde dat laatste: ‘Mensenrechtenverdedigers hebben te veel gesproken als advocaten en te weinig geluisterd naar wat leeft in de gemeenschappen.’

De afkeer van de elite is wellicht de gevoeligste politieke snaar in de Filipijnen, en ze wordt meesterlijk bespeeld door diezelfde politieke elite. Voor Bongbong Marcos bestaat er geen twijfel of hij daartoe behoort, maar ook voor Sara Duterte is het moeilijk vol te houden dat ze buiten de wereld van politieke dynastieën leeft. Haar vader liet zijn burgemeesterschap van de grote stad Davao aan haar over, en zij geeft het door aan haar broer. Vader Rodrigo kon nog met enige legitimiteit de rol van buitenstaander spelen, zijn kinderen doen zelfs geen poging dat te herhalen.

Met zijn ruwe taalgebruik en beledigingen werd Rodrigo Duterte een hedendaagse versie van de mythische volksheld Pusong, die spot met machthebbers terwijl hij er zelf in slaagt — door list, bedrog en humor - om macht te verwerven. Pusong, schreef het Amerikaanse antropologenkoppel Hart al in 1976 is ‘listig, arrogant en ondeugend; een opschepper, leugenaar, schelm en schurk. Hij is lui en ijdel, grappig en immoreel. In sommige verhalen is hij crimineel, een bedrieger, dapper en op een of andere manier in het bezit van wonderlijke krachten. Hij combineert prestige met pis-en-kak-humor, en op het einde slaagt hij er altijd in om seks te hebben met de prinses of een andere getrouwde vrouw.’ De grote meerderheid van de Filipino’s die moet toezien hoe extreme ongelijkheid en armoede het leven blijven domineren, identificeert zich met Pusong. Hij is de plaatselijke Uylenspiegel, de “deugniet” uit de folklore van de Lage Landen en Duitsland.

De anti-elitaire elite

Een terugkerend motief in de politieke campagnes en persoonlijke propaganda is dat de politieke elite zich als anti-elitair profileert. Succes bij verkiezingen lijkt steeds meer afhankelijk van het succesvol opbouwen van zo’n anti-elitair imago. Sociale media lenen zich daar perfect toe, met hun universum van directe communicatie, halve waarheden, suggestieve beelden en idolendom.

De “elite” die in dat universum bestreden wordt, bestaat niet langer uit rijke grootgrondbezitters of dynastieke politici, maar uit kosmopolitische activisten en verdedigers van mensenrechten.

Via sociale media keren politieke dynastieën de zaken om en worden ze zelf Uilenspiegel.

‘Dat is wat fascistische heersers doen om de macht te consolideren’, reageerde senator Leila de Lima vanuit de gevangenis, waar Duterte haar sinds 2017 zonder proces opsloot. ‘Ze profileren zich als de enige leider die in staat is om een vijand te bestrijden die ze zelf in de hoofden van het volk hebben gecreëerd.’

Leila de Lima verwijst op de eerste plaats naar drugsmaffia en de “oorlog tegen drugs”, die verruimd werd tot een oorlog tegen links, tegen de oppositie, tegen iedereen die de autoritaire leider in de weg liep.

Het resultaat is een diepe verankering van een politiek systeem dat de echte politieke elite al meer dan een eeuw uitstekend dient en de arme meerderheid het uitzicht op een beter leven belemmert. Een cynicus kan dat geniaal vinden, omdat de meerderheid haar eigen uitbuiting kiest en legitimeert.

Een meer empathische toeschouwer vraagt zich af hoelang we nog kunnen volhouden dat ‘de kiezer altijd gelijk heeft’. Hoelang duurt het nog voor de kiezer doorheeft dat hij en zij altijd de rekening betaalt, maar nooit de maaltijd krijgt.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2776   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2776  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.