Oeganda: Zijn scholieren die tijdens de lockdown zwanger raakten nog welkom in de klas?

Pas begin dit jaar gingen in Oeganda de schoolpoorten weer open na de sluiting door de pandemie. Experts vreesden dat tot 4,5 miljoen leerlingen niet zouden terugkeren na de sluiting. Voor de vele jonge meisjes die tijdens de pandemie zwanger raakten, blijkt dit inderdaad een lastige opgave.

Als in Oeganda de scholen weer opengaan, staat de 17-jarige Atim voor een dilemma. Haar baby is in januari net drie maanden oud, ze wil graag terug naar school, maar weet niet of ze er goed aan doet haar leraren te vertellen dat ze een baby heeft gekregen en nog borstvoeding geeft.

De meeste van haar voormalige klasgenoten zijn gestopt met school nadat ze zwanger raakten.

Ze besluit een aantal leraren die hebben aangeboden om haar te helpen, in vertrouwen te nemen. Er wordt een plek geregeld op het terrein van de school waar zij – buiten het zicht van de anderen – haar baby borstvoeding kan geven. De eerste twee weken zijn een uitdaging voor de jonge moeder, vertelt ze. ‘Het begin was niet makkelijk, maar ik begin nu weer te wennen aan de andere leerlingen en de docenten. De leraren zijn erg behulpzaam geweest.’

Atim is de enige die borstvoeding geeft op haar school, Layibi Secondary School in Gulu, in het noorden van Oeganda. De meeste van haar voormalige klasgenoten zijn uitgehuwelijkt of gestopt met school nadat ze zwanger raakten.

Borstvoeding

Vóór de coronapandemie had het nooit gekund, een leerling die borstvoeding geeft op school, vertelt Lilian Akot, docent aan Layibi. Atim is de eerste leerling bij wie de school dit toestaat.

Akot: ‘Ze voelt zich vrij hier. In de ochtend volgt ze lessen, tijdens de pauze komt ze naar buiten om de baby te voeden, en tijdens de lunch doet ze dat opnieuw. De eerste week was het wennen. Telkens als ze een baby hoorde huilen, dacht ze dat het de hare was. Dat bracht haar van haar stuk.’

Maar Atim was vastbesloten om het te laten slagen, vertelt ze. ‘Het leek me verstandig om weer naar school te gaan. Zonder opleiding wordt het leven heel moeilijk. Ik heb gezien hoe zwaar mensen het hebben, vooral mensen die niet naar school zijn geweest. Ik wil studeren en in de toekomst een beter mens worden.’

Nieuw beleid

In december 2020 werden in Oeganda herziene richtlijnen ingevoerd voor zwangerschapspreventie en -beleid op scholen. Volgens Human Rights Watch is het land daarmee een van de zes landen in Afrika die discriminerend beleid rond jonge studerende moeders hebben ingetrokken of beleid hebben ingevoerd dat zwangere leerlingen en tienermoeders toestaat om onder bepaalde voorwaarden op school te blijven. De andere landen zijn Mozambique, Zimbabwe, Sierra Leone en São Tomé e Príncipe. Kort geleden heeft ook Tanzania, onder president Samia Suluhu Hassan, zich bij dit rijtje gevoegd.

De richtlijnen in Oeganda verplichten scholen om meisjes na een zwangerschap terug op te nemen. Daarnaast omvat het beleid schadevergoedingen voor kinderen en ouders wanneer openbare scholen weigeren hen in te schrijven. Ook krijgen scholen begeleiding bij het aanpakken van stigma, discriminatie en geweld tegen zwangere leerlingen of jonge moeders.

Anglicaanse scholen

Maar toen de scholen begin januari weer opengingen, ontketende de anglicaanse bisschop James Ssebagala een debat over de vraag of zwangere en lacterende scholieren terug naar school mochten. Bisschop Ssebagala ging recht tegen de nieuwe richtlijnen in toen hij alle anglicaanse scholen onder zijn bisdom gebood om zwangere leerlingen en borstvoeding gevende moeders niet toe te laten.

Hij zei dat ouders best hun zwangere dochters mochten steunen, maar dat het ‘moreel niet juist’ zou zijn om hen in de klas met andere kinderen te laten zitten.

‘Je kunt niet terugkomen zolang je borstvoeding geeft, want er is geen plek voor de baby.’

‘Als alle meisjes weer komen opdagen, voer dan medisch onderzoek uit om te zien wie er zwanger zijn. Zij kunnen weer naar huis terugkeren om te bevallen. Ze zullen na de bevalling terugkomen’, zei Ssebagala. ‘Het kan niet zo zijn dat leerlingen die borstvoeding geven, naar de les komen. Nee, dat accepteren we niet. Hoe kan een leraar lesgeven terwijl een meisje haar kind borstvoeding geeft?’

De scholen hebben gehoor gegeven aan zijn oproep, vertelt Susan Wamala Sserunkuma, voorzitter van de school Mukono Church of Uganda. ‘De bisschop heeft ons verzocht deze meisjes niet helemaal weg te sturen, maar ze te adviseren niet naar school te komen onder de omstandigheden waarmee ze worden geconfronteerd’, zegt Sserunkuma. ‘We ontzeggen ze geen onderwijs, maar we helpen ze om in een omgeving te blijven waar ze niet worden gestigmatiseerd. Die ruimte kan de school namelijk nooit bieden. Je kunt niet terugkomen zolang je borstvoeding geeft, want er is geen plek voor de baby.’

Angst en stigma

Het lijkt erop dat openbare scholen wel bereid zijn om jonge moeders die borstvoeding geven weer in de klas toe te laten, maar scholen die zijn verbonden aan kerken en moskeeën niet, zegt Joyce Nalubega, een onderwijsfunctionaris in het zuidelijke district Buikwe.

Op het merendeel van de openbare of door de overheid gesteunde scholen blijven meisjes weg vanwege angst en stigma.

‘De scholen en religieuze instellen en de overheid moeten het eens worden over het beleid’, zegt Nalubega. ‘We respecteren de culturen en religies van verschillende scholen. Maar we kunnen de deur nu niet sluiten. We moeten het [beleid] een tweede kans geven. Deze meisjes waren juist op weg om naar school te gaan en te leren. Toen kwam de pandemie. We kunnen ze daarvoor niet straffen.’

Het blijkt dat zwangere meisjes nog steeds worden geweigerd op particuliere basisscholen en middelbare scholen. Maar ook op het merendeel van de openbare of door de overheid gesteunde scholen blijven meisjes weg vanwege angst en stigma.

Richard Elyebu, onderwijsfunctionaris van het district Kaberamaido in het oosten van Oeganda, vertelt dat geen enkele school in zijn district zich had gemeld voor het opsporen van tienermoeders of zwangere meisjes na de heropening van de scholen.

‘Ik denk dat het probleem is dat er veel schaamte bestaat rond gezien worden terwijl je zwanger bent. We proberen dit te normaliseren, maar mensen beschouwen het nog niet als iets normaals. Er zouden dus kinderen kunnen zijn die op dit moment in verwachting zijn, en hebben besloten niet meer naar school te gaan.’

Rol van de ouders

Eind vorig jaar waren zeker drieduizend meisjes in verwachting in het district Bukedea in Oost-Oeganda, vertelt onderwijsfunctionaris van Bukedea, Steven Okiror. Het merendeel van hen stopte met school.

‘Het lijkt erop dat sommigen zijn uitgehuwelijkt, anderen niet meer durven komen, en dat ouders het stil willen houden. Dit is echt een groot probleem. Deze leerlingen keren waarschijnlijk nooit meer terug. Ouders geven de meisjes geen tweede kans.’

Veel ouders straffen hun zwanger geraakte dochters door ze van school af te halen. In het naburige district Soroti besloot een van de ouders het anders te doen. Albert Okello wilde niet dat de schoolcarrière van zijn dochter Aculo zou eindigen.

Functionaris Steven Okiror moest beslissen of de school haar terug zou nemen. ‘Ik moest erover nadenken, maar wist dat de jongen die haar zwanger had gemaakt niet is opgeleid. Hij kon dit meisje dus niet helpen. Daarom hebben we haar terug naar school gestuurd.’

30 procent keert niet terug

Terwijl het beladen debat voortduurt, heeft de president van Oeganda Yoweri Museveni erop aangedrongen meisjes niet te veroordelen om hun keuze om terug te keren naar school. ‘Als volwassen mensen van in de veertig, vijftig terug naar school gaan, waarom zou een kind dat dan niet kunnen?’, zei hij. ‘Maar hoe het precies moet met zwangere leerlingen en scholieren die borstvoeding geven, zal ik bespreken met de religieuze leiders.’

De nationale planningsautoriteit van Oeganda voorspelde vorig jaar dat 30 procent van de leerlingen (zo’n 4,5 miljoen) waarschijnlijk niet naar school terug zou komen vanwege tienerzwangerschappen, huwelijken of kinderarbeid.

De boodschap van Atim aan andere tienermoeders en zwangere meisjes is ondertussen helder: ‘Ga terug naar school als je de kans hebt. Wees niet bang, ik heb gezien hoeveel een opleiding oplevert.’