Gemeenschapsdienst in Rwanda: ‘Umuganda is meer dan gezamenlijk infrastructuurwerken uitvoeren’

In Rwanda komen maandelijks duizenden mensen samen voor de Umuganda, de (verplichte) gemeenschapsdienst. Die heeft officieel tot doel om de sociale cohesie binnen gemeenschappen te versterken en breuklijnen te ontwarren. Maar er zijn ook kritische bedenkingen te maken, merkt wereldblogger Michiel Pauwels op.

‘Mwaramuzi Michiel!’ Het is 7u30 op een zaterdagochtend en Vincent begroet me enthousiast bij het instappen van de witte landcruiser. De anders zo drukke straten van Kigali liggen er verlaten bij. Geen claxonnerende motorrijders of luid roepende marktkramers te bespeuren in de hoofdstad van Rwanda. Vandaag is het immers Umuganda.

Op de laatste zaterdag van elke maand wordt er in de voormiddag over heel het land niet gewerkt en komen mensen bijeen voor de maandelijkse verplichte gemeenschapsdienst. Tijdens deze voormiddagen werken ze samen rond projecten om de leefomstandigheden van de inwoners te verbeteren.

Burgerparticipatie

Umuganda betekent in het Kinyarwanda ‘het samenkomen met een gemeenschappelijk doel’ en wordt door de internationale gemeenschap erkend als een goed voorbeeld van hoe burgerparticipatie een positieve sociaaleconomische impact kan hebben op de lokale gemeenschappen.

Het is een belangrijk onderdeel van de Rwandese cultuur, waarvan de wortels teruggaan tot de prekoloniale tijd, toen mensen enkele dagen per week samenwerkten aan gezamenlijke projecten zoals het bouwen van huizen, wegen en bruggen.

Helaas kreeg Umuganda in de aanloop naar de genocide tegen de Tutsi’s in 1994 een duistere kant. De toen nog wekelijkse bijeenkomsten werden gebruikt om Hutu’s te mobiliseren voor de genocide en haatzaaiende taal te verspreiden over de Tutsi’s in de omgeving.

Onder president Kagame werd in 2009 opnieuw volop ingezet op de organisatie van Umuganda. Deze keer met het oog op het herstel van een geslagen en verdeeld land, om zowel de oude als nieuwe breuklijnen, voortvloeiend uit de genocide, aan te pakken. Met succes zo blijkt.

Voor Rwandezen tussen de 18 en 65 jaar is deelname aan Umuganda verplicht.

Het leven in Rwanda wordt niet enkel gekenmerkt door de kraaknette straten in de hoofdstad Kigali, maar ook door de lage criminaliteitscijfers. Cijfers die tot de laagste ter wereld behoren en terecht dienstdoen als het paradepaardje van het huidige regime. Dit staat in schril contrast met de politieke onrust en instabiliteit van omliggende landen zoals de Democratische Republiek Congo en Burundi.

Voor Rwandezen tussen de 18 en 65 jaar is deelname aan Umuganda verplicht. Toeristen en expats worden aangemoedigd om vrijblijvend deel te nemen – hoewel velen liever vriendelijk bedanken en hun zaterdagvoormiddag binnenshuis spenderen, zo blijkt uit een korte rondvraag bij enkele Belgische expats.

Uit nieuwsgierigheid naar hoe Umuganda precies in elkaar zit en of het al dan niet bijdraagt aan het positieve imago dat Rwanda vandaag de dag heeft, neem ik met een tiental collega’s van ENABEL, de Belgische Federatie voor Ontwikkelingssamenwerking, deel aan de nationale Umuganda in Kigali.

Plant een boom, red de toekomst

Zo bevind ik me op zaterdagvoormiddag onder een brandende zon in de Kigali Economic Zone, een opkomende economische wijk die van Kigali het Singapore van Afrika beoogt te maken.

Emmanuel, één van de gemeenschapsleiders en mede-coördinator van het project, begroet ons met een brede glimlach. Hij brieft ons over de activiteit van de dag: het planten van 10.000 inheemse bomen op een braakliggende heuvel met als doel de bodemerosie te verminderen en klimaatverandering tegen te gaan.

Dit project is een bijzondere Umuganda, want het markeert de start van het bosplantseizoen in Rwanda met als slogan: ‘Plant een boom, red de toekomst’. Het doel is om tegen 2030 maar liefst 2 miljoen hectare aangetaste en ontboste grond te herstellen.

Met een spade en een boompje in de aanslag baan ik me een weg tussen de honderden participanten die afgezakt zijn naar de buitenwijken van Kigali om samen bomen te planten.

Onder het toeziend oog van de gemeenschapsleiders kabbelt de voormiddag traag voorbij.

‘De economische rol van Umuganda is ondergeschikt aan de sociale functie die het heeft.’

Ongewild vraag je je na twee uur ploeteren in de aarde toch af wat men hier in hemelsnaam op een vrije zaterdag aan het doen is. Het is niet dat het werk zo fysiek belastend is, en daarnaast is de aanblik van honderden mensen die, soms strompelend en vallend, met een boom de steile hellingen aflopen met momenten zelfs komisch vermaak. Om nog maar te zwijgen over de paar muzungu’s die zijn komen opdagen, die beduidend minder goed tegen de hitte kunnen en meer tijd in de schaduw doorbrachten dan dat ze bomen hebben geplant.

Maar, opgegroeid in een westerse maatschappij waar normen zoals productiviteit en efficiëntie centraal staan, is het bij momenten moeilijk om de waarde in te zien van dit soort gemeenschapsactiviteiten.

Vincent legt me uit dat de kracht van Umuganda juist hierin schuilt, wanneer ik aangeef dat het voor mij als buitenlander soms even wennen is om het project vanuit een andere culturele bril te bekijken. ‘Veel mensen denken dat Umuganda enkel een praktische manier is om de stad schoon te maken en infrastructuurprojecten uit te voeren.’

Gemeenschapsprojecten onder de noemer Umuganda kunnen het gevoel van samenhorigheid en solidariteit onder burgers versterken

Vincent benadrukt echter dat Umuganda veel meer is dan dat. ‘De economische rol van Umuganda is ondergeschikt aan de sociale functie die het heeft in het opbouwen van de gemeenschap en het versterken van de burgerparticipatie.’

Als voorbeeld noemt hij de bouw van een nieuwe lagere school in zijn woonwijk, waarbij hij en zijn gezin een drijvende kracht vormen. De vorige school had schade opgelopen door een hevige stortbui, waardoor leerlingen van de omgeving tijdelijk niet naar school konden gaan. Dit illustreert hoe gemeenschapsprojecten onder de noemer Umuganda het gevoel van samenhorigheid en solidariteit onder burgers kunnen versterken en terzelfder tijd een positieve impact kunnen hebben op projecten in de gemeenschap.

Kritische stemmen

Toch klinken er ook kritische stemmen over het nut en de intrinsieke doelstellingen van Umuganda. Een van de punten van kritiek is dat Umuganda wordt verplicht en dat niet iedereen in gelijke mate hoeft deel te nemen. Zo worden mensen die in de formele sector werken soms vrijgesteld, terwijl mensen in de informele sector vaak wel verplicht worden om deel te nemen.

Wie niet deelneemt, riskeert een boete van 5000 RWF (ongeveer 5 euro), een vrij hoog bedrag als je bedenkt dat het gemiddelde maandinkomen in Rwanda 150 euro bedraagt. Dit zorgt ervoor dat de sociale en economische hiërarchie in de burgerparticipatie in stand wordt gehouden: welgestelde burgers kunnen hun gemeenschapsdienst afkopen, terwijl de armere bevolking genoodzaakt is om hun arbeid in te zetten.

Dit doet de vraag rijzen of Vincents argument dat Umuganda de sociale cohesie binnen gemeenschappen versterkt en breuklijnen ontwart, wel van toepassing is in een realiteit waar arbeid te koop is en deelname bepaald wordt door je economische status .

Een platform om reputatie op te poetsen

Vooral de jongere bevolking heeft zo zijn bedenkingen bij Umuganda, zo blijkt wanneer ik enkele dagen nadien in gesprek ga met Ennock, een 23-jarige student aan de universiteit van Kigali. Hij vertelt dat hijzelf en veel van zijn vrienden slechts enkele keren hebben deelgenomen.

Hoewel hij toegeeft dat Umuganda zeker heeft bijgedragen aan het samenbrengen van mensen met verschillende achtergronden en de sociale cohesie tussen gemeenschappen heeft bevorderd in de periode na de genocide, merkt Ennock op dat de bereidheid om maandelijks deel te nemen afneemt onder zijn leeftijdsgenoten: ‘Er hangt een ouderwetse sfeer rond de activiteiten, en het zou helpen als er specifieke Umuganda’s voor jongeren zouden worden opgericht waarbij de projecten afgestemd worden op hun interesses. Jongeren moeten terug begrijpen waarom Umuganda een belangrijk onderdeel vormt van de Rwandese cultuur en hoe het bijdraagt tot de ontwikkeling van hun identiteit.’

Ennock heeft zeker een punt, want als ik rondom mij kijk, is de gemiddelde leeftijd veertigplus. Dit weerspiegelt de algehele trend van afnemende betrokkenheid van Rwandese jongeren in politieke en maatschappelijke kwesties.

Het gevoel bekruipt mij dat belangrijke politieke figuren Umuganda in de eerste plaats gebruiken als een platform om hun reputatie op te poetsen.

Umuganda dient immers niet enkel voor het verrichten van gemeenschapsprojecten, maar ook als een forum voor lokale en nationale politici om belangrijk nieuws aan burgers te communiceren. Bovendien kunnen burgers er problemen bespreken die betrekking hebben op hun gemeenschap. Dat is ook deze editie niet anders.

Na afloop van de boomplantcampagne verzamelen we onder luid gejuich van lokale scholieren en traditionele Rwandese dansers voor een afsluitende ceremonie waarbij de burgemeester van Kigali het woord neemt. Hij bedankt ons voor onze inzet en benadrukt het belang van de boomplantcampagne in Rwanda’s strijd tegen klimaatopwarming.

Hoewel de details van zijn toespraak voor mij giswerk blijven – mijn Kinyarwanda beperkt zich tot goedendag, bedankt en tot ziens (Ikinyarwanda, kirakomera) – bekruipt mij toch het gevoel dat belangrijke politieke figuren Umuganda in de eerste plaats gebruiken als een platform om hun reputatie op te poetsen en hun politieke agenda’s bij de burgers te promoten.

Een voorbeeld voor anderen?

Wanneer we tegen de middag terug naar Kigali rijden, realiseer ik me dat Umuganda, ondanks alle kritiek, een krachtig instrument is om de gemeenschappen samen te krijgen en burgerparticipatie te vergroten. Deze Rwandese traditie kan dienen als een model voor andere steden en landen om een positieve maatschappelijke verandering te bewerkstelligen door middel van gemeenschapsopbouw.

Toch blijft de vraag in mijn hoofd spoken of deze soort opgelegde gemeenschapsprojecten, hoewel wellicht goedbedoeld, effectief zijn in het bereiken van de doelen van duurzame ontwikkeling of louter verdoken propaganda zijn van lokale politici. Hoe dan ook, ik betwijfel of ik mijn vrienden in België (en mezelf) zover krijg om op zaterdag voor dag en dauw op te staan om enkele bomen te planten.