Wat is er aan de hand in Peru? Vijf vragen en antwoorden

Een president die al na 16 maanden moest opstappen, critici die stellen dat op het nippertje een staatsgreep werd vermeden en een bevolking wiens rechten op schop gaan door de afkondiging van de noodtoestand. De situatie in Peru is uitermate gespannen. 11.11.11-expert Freya Rondelez, die de ontwikkelingen vanuit Lima op de voet volgt, licht in deze blog de situatie toe met haar antwoorden op vijf vragen.

?Wie is Pedro Castillo?

‘Tot een tweetal jaar geleden stond Pedro Castillo onder Peruanen hoogstens bekend als voormalig leerkracht en leider van een onderwijsstaking. Dat veranderde toen hij in 2021 vrij verrassend tot president werd verkozen als kandidaat van Perú Libre, een marxistische partij, zonder er zelf lid van te zijn.

Met zijn kenmerkende witte cowboyhoed trok de voormalige leraar doorheen het land met een eenvoudige — zeg maar relatief vage en populistische – campagnebelofte: weg met de ongelijkheid, weg met de armoede, weg met de corruptie. Die boodschap sloeg sterk aan in een land als Peru dat getekend wordt door chronische ongelijkheid, niet in het minst bij armere Peruvianen of de plattelandsbevolking die zich genegeerd voelt door de hoofdstad Lima. ‘No más pobres en un país rico,’ klonk het – oftewel: geen arme mensen meer in een rijk land.

Hoewel hij de verkiezingen (nipt) won, was er weinig ruimte tot vieren binnen zijn uiterst turbulente regeerperiode. Na nog geen anderhalf jaar op de teller versleet Castillo meer dan tachtig ministers, met steeds minder capabele kandidaten naarmate de tijd verstreek. Tegelijkertijd werd de nieuwbakken president, ondanks zijn verkiezingsbelofte, zelf beschuldigd van vele corruptieschandalen.

De regering Castillo bevond zich in een heuse patstelling met het congres. Van meet af aan bleek duidelijk dat het erg gefragmenteerde Peruviaanse parlement geen ruimte zou geven voor structurele veranderingen. De president kon aanblijven, als hij niet aan de privileges zou raken van de congresleden. Die laten zich meestal – onafhankelijk van hun politieke partijen – leiden door specifieke, zelfs maffieuze praktijken: informele mijnbouw, privé-universiteiten van erbarmelijke kwaliteit, drugshandel…’

?Wat leidde tot zijn afzetting?

‘Enerzijds had je Castillo die om de haverklap verkeerde keuzes maakte en zelfs nepotisme actief promootte, anderzijds had je een congres dat in feite geen verandering lustte of schimmige belangen diende. Congres en president voerden op politiek vlak in feite een open oorlog met elkaar. Dat leidde tot een situatie die Castillo tot drie keer toe in een stemming voor de vacancia deed terechtkomen, het Peruviaanse equivalent van een afzettingsprocedure.

Die derde vertrouwensstemming bleek het einde van zijn presidentschap. Voorafgaand was duidelijk dat er geen meerderheid zou worden gevonden om het staatshoofd de laan uit te sturen. Dat betekende immers dat ook het congres zou moeten opstappen. Desondanks kondigde Castillo vlak voor de stemming aan dat hij het congres zou ontbinden en een reeks maatregelen afkondigde, waaronder een noodregering en een avondklok.’

?Wat waren de reacties?

‘Al snel werd duidelijk dat zijn aankondiging nagenoeg geen steun kreeg. Critici spraken over een aanval op democratische instellingen en zelfs ‘een staatsgreep’. De aankondiging van Castillo deed velen terugdenken aan de autogolpe, oftewelf zelfcoup, van 1992 waarmee het dictatoriaal regime van Peruviaans president Alberto Fujimori van wal stak.

Castillo’s eigen autogolpe in combinatie met zijn reeds bedenkelijke politieke reputatie leidde tot het massale aftreden van een groot deel van zijn regering. Verklaringen vanuit de politiekrachten en het leger maakten duidelijk dat ook daar Castillo zich in een eenzame positie bevond.

Dat werd uiteindelijk ook formeel bekrachtigd. In een spoedzitting enkele uren na zijn aankondiging stemde het Congres ervoor om hem af te zetten en uit zijn functie te ontheffen. Castillo creëerde als het ware de meerderheid voor zijn afzettingsprocedure die eerder die dag nog niet bestond. Castillo werd gearresteerd en tegen het einde van de dag legde Dina Boluarte, zijn vice-president, de eed af als (eerste vrouwelijke) president van Peru.’

?Hoe is de situatie nu?

‘Hoewel het in Lima aanvankelijk rustig bleef, is het protest in de rest van het land steeds sterker geworden. Er is vooral een grote weerstand tegen ‘de arrogantie van Lima’, elites die geen verandering zouden willen en de rol die het congres inneemt. Een deel van de Andesbevolking identificeert zich immers met wat Castillo voorstelt: de man van nederige, provinciale afkomst, die als minderwaardig beschouwd wordt door de mensen van Lima/de grootstad, en massamedia die de minachting aanwakkeren. Hoewel velen zich ergens bewust zijn van zijn beperkingen – blijven medestanders zich met Pedro Castillo identificeren, en weerstand bieden tegen die ‘visie’ vanuit de stad.

De manifestaties en het geweld nemen alsmaar toe.

Met Castillo’s afzetting is het probleem zeker niet van de baan. Het Peru van vandaag is uiterst gepolariseerd. Mensen trekken de straten op tijdens betogingen met uiteenlopende eisen: vervroegde verkiezingen, de vrijlating van Castillo, maar ook de creatie van een nieuwe grondwet die resoluut de kaart van sociale hervormingen trekt. Dat laatste stuit op veel weerstand van de huidige conservatieve politieke elite. De huidige grondwet van 1992, die is terug te voeren tot dictator Fujimori, houdt hun macht en de economische ongelijkheid immers in stand.

De manifestaties en het geweld nemen alsmaar toe. Ondertussen vielen er al minstens 15 doden, waaronder zeker twee minderjarigen. Er waren aanvallen op publieke gebouwen en luchthavens, grote toegangswegen werden afgezet en een groot deel van het openbaar leven werd in sommige steden ernstig verstoord door de sluiting van scholen en transport wordt stilgelegd. De autoriteiten grepen bovendien erg hardhandig in: het leger wordt op grote schaal ingezet en de nieuwe regering kondigde de noodtoestand af.

?Wat betekent dit voor Peru?

‘Dat is nog onduidelijk. Niemand weet hoelang deze crisis zal duren en welke uitweg er uiteindelijk zal komen. Op korte termijn zullen er effectief vervroegde verkiezingen moeten komen. Deze situatie is onhoudbaar. Toch voorspelt dat weinig goeds. In het huidige politieke wespennest is het erg moeilijk om het hoofd te bieden aan extreme kandidaten, maffieuze belangen en verdere polarisering.

Het is belangrijk om te beseffen dat het niet om een nieuwe crisis gaat.

Tegelijkertijd is het belangrijk om te beseffen dat het niet om een nieuwe crisis gaat. Het elitisme, de polaristatie tussen Lima en de rest van het land, racisme, … dat zijn structurele problemen die minstens al sinds de jaren ‘90 meegaan. Recent werden er nog extra ingrediënten aan die gevaarlijke mix toegevoegd. Het feit dat de uitvoerende en wetgevende macht permanent met elkaar politieke oorlog voeren verlamt het land. Zeker in een context waarbij corruptie welig tiert en politieke partijen de facto amper nog bestaan.

Het komt er nu op aan om het Peruviaanse middenveld volop te steunen. Zij houden vinger aan de pols en grijpen zoveel mogelijk in – van de concrete opvolging van uitbuiting en geweld vanuit de autoriteiten tot volkscampagnes die oproepen tot respect van democratische waarden. Ngo’s trachten op verschillende plaatsen in het land de situatie op te volgen en de slachtoffers van de repressie te ondersteunen, vooral met humanitaire en juridische hulp. De organisaties verspreiden informatie en beelden, die de zeer gekleurde berichtgeving van de media in Lima tegenspreken. Zij bundelen de krachten om structurele verandering af te dwingen voor gewone Peruvianen binnen deze crisistijden.’