Servië staat op een kruispunt: Europese democratie of pro-Russische autocratie?

‘Vrede. Stabiliteit. Vučić.’ Met die drie woorden voerde de Servische president de voorbije weken campagne. Ze waren te zien in koeien van letters op reclamepanelen overal in het land, op voorpagina’s van tabloids en in televisiespotjes. Nochtans zocht Vučić aansluiting bij oorlogvoerend Rusland en zorgde hij met zijn autoritaire beleid voor instabiliteit in de relaties met de EU. Zullen de geopolitieke verschuivingen in Oost-Europa zorgen voor een koerswijziging?

De Servische president Aleksandar Vučić maakte van kandidaat-EU-lidstaat Servië een autocratie. De bevriende autocraat Viktor Orbán deed hetzelfde met Hongarije, maar dan in het hart van de EU. Het toeval wil dat belangrijke verkiezingen op 3 april in beide autocratieën tegelijk plaatsvonden.

In Servië waren dat zelfs driedubbele verkiezingen: het land koos een nieuwe president, een nieuw parlement en een nieuwe burgemeester van hoofdstad Belgrado. Dat Vučić opnieuw de presidentsverkiezingen zou “winnen”, stond zo goed als vast. Hij haalde het uiteindelijk in de eerste ronde met bijna 60% van de stemmen. Zijn belangrijkste oppositiekandidaat haalde 17% van de stemmen.

MO* sprak in de Servische hoofdstad Belgrado met Servische journalisten, mensenrechtenadvocaten en actieve jongeren. Allen benadrukten ze onomwonden dat burgers in de EU Servië in het oog moeten houden. ‘Jullie interesse in ons land zal het verschil maken’, zegden ze.

Vučić staat met Servië nu voor een kruispunt. De historische geopolitieke verschuivingen in Oost-Europa kunnen ervoor zorgen dat hij Servië losweekt van traditionele partner Rusland, en dat hij zich meer zal richten op een steeds assertievere EU. Maar het kan ook de andere kant op gaan. MO* lijst daarom zes zaken op die je moet weten over Servië en de verkiezingen.

1. De verkiezingen toonden een klein beetje meer democratie

De Servische verkiezingen waren om twee redenen belangrijk voor de democratie in Servië.

In de eerste plaats deed de oppositie opnieuw mee. Die had de vorige verkiezingen in 2020 geboycot omwille van het antidemocratische beleid van de regering. Sindsdien was er dus een periode lang slechts één partij zichtbaar.

Het antidemocratische beleid is amper veranderd, maar na bemiddeling door het Europees Parlement en de prominente mensenrechtenadvocaat Milan Antonijevic besloot de oppositie om opnieuw mee te doen.

In de tweede plaats was er een relatief hoge opkomst. Die weerspiegelt de politieke bewustwording van Serviërs van de voorbije jaren. ‘Deze mobilisering toont een bewustwording van het feit dat we opnieuw in een autocratische staat leven’, vertelde journalist Ilir Gashi toen aan MO*.

‘Als Servië een vrije pers had gehad en de oppositie meer zichtbaar was geweest, hadden we een totaal ander verhaal gezien.’

Zo kwamen Serviërs massaal op straat tegen corrupte deals tussen de regering en de Brits-Australische mijnbouwgroep Rio Tinto over de exploitatie van lithium in Servië. En ook tegen het autoritaire beleid tijdens de covid-crisis: harde lockdowns, politieke manipulatie van de statistieken en extreem politiegeweld.

Waarom werden de regeringspartij en de president dan niet afgestraft? ‘Omdat Servië geen vrije pers meer heeft’, zegt advocaat Antonijevic. ‘Als Servië in deze periode een vrije pers had gehad en de oppositie meer zichtbaar was geweest in de berichtgeving, hadden we een totaal ander verhaal gezien.’

De afwezigheid van onafhankelijke journalisten in tijden van crisis en onvrede bij de bevolking leidt tot een reproductie van de macht. En het gevoel bij de heersende klasse dat ze geen verantwoording hoeft af te leggen aan de bevolking.

2. Servië was niet in staat om eerlijke verkiezingen te organiseren

De meeste EU-lidstaten beschouwden de Servische verkiezingen niet als eerlijk. De partij van president Vučić beschikte over aanzienlijk meer campagnemiddelen dan de andere partijen en was oververtegenwoordigd in de media die hij bovendien controleert.

‘In Servië hebben we een gezegde: “uit de koelkast komen”’, zegt Young European Ambassador Dragana Grahovac. ‘Dat betekent dat je overal bent, zelfs in de koelkast. Dus, wat deed Vučić? Hij maakte een televisiespot waarin hij uit de koelkast komt in de keuken van een gezin.’

Als je in de luchthaven van Belgrado landt en de stad inrijdt, zie je het meteen: de overgrote meerderheid van de reclamepanelen wordt ingenomen door president Vučić. Slechts sporadisch zie je een oppositiekandidaat. In de rest van het land zie je bijna alleen de boodschap van Vučić.

‘Het negatieve effect van de oppositieboycot was dat burgers de voorbije jaren bijna niks anders dan het officiële narratief van de regering te horen kregen.’

‘Dit heeft te maken met de oppositieboycot’, zegt Antonijevic. ‘De oppositie zat niet in het parlement, dus kregen ze geen partijfinanciering. Geen geld, geen reclamepanelen voor hen. Dat leidde tot oneerlijke competitie. Het negatieve effect van de oppositieboycot was dat burgers de voorbije jaren bijna niks anders dan het officiële narratief van de regering te horen kregen.’

Het heeft niet alleen te maken met een gebrek aan partijfinanciering voor de oppositie, maar ook met een gebrek aan persvrijheid. ‘Het is erg gesteld met de media in Servië’, zegt Philippe Bertinchamps van de Franse nieuwssite Courrier des Balkans.

‘Er was geen politiek debat, geen confrontatie tussen de regering en de oppositie. Alle grote media staan op één of andere manier onder controle van de regering. De anderen hebben een klein bereik. Televisiezenders die een ander geluid laten horen, zijn niet beschikbaar via kabel. Een groot deel van de bevolking kijkt er niet naar. De propagandaboodschap van Vučić wordt heel breed verspreid.’

‘Sommige media zijn eigendom van bedrijven die geld kregen van publieke bedrijven, en daarmee media opkochten. Uiteindelijk controleert de regering 70% van het medialandschap op een of andere manier’, zegt Antonijevic. ‘De oppositie kwam gewoon niet aan bod.’

Een kenmerk van autoritaire regimes is bovendien dat ambtenaren van overheidsadministraties en overheidsbedrijven onder druk gezet worden om te stemmen op de machtspartij. Dat was niet anders bij deze verkiezingen.

3. Vučić heerst op basis van angst

‘Vrede. Stabiliteit. Vučić.’ Deze drie woorden staan in koeien van letters op de reclamepanelen overal in het land, op voorpagina’s van tabloids en in televisiespotjes. ‘Zelfs mijn klein broertje van vijf zegt de woorden na’, zegt Dragana Grahovac.

Vaak beloven verkiezingscampagnes verandering. In Servië beloven ze dat alles hetzelfde blijft. Vučić wil de incarnatie van stabiliteit zijn. Het is een variant op ‘na mij de chaos’. Als je iemand anders verkiest, kies je voor onzekerheid.

‘De regering heeft de Russische invasie van Oekraïne heel snel misbruikt.’

‘De regering heeft de Russische invasie van Oekraïne heel snel misbruikt’, zegt de Servische politicoloog Srdjan Majstorovic, voorzitter van de denktank European Policy Center in Belgrado. ‘Dat deed ze op twee manieren.’

‘De eerste: door een atmosfeer van angst te creëren en zo de bevolking achter zich te scharen. Vučić zegt niet dat Rusland ook Servië zou kunnen binnenvallen, maar oorlog komt hem altijd goed uit. Serviërs worden al jarenlang geïndoctrineerd. Kijk naar hoe vaak de grote tabloids het woord “oorlog” op hun voorpagina’s afdrukken.’

‘Niemand weet welke oorlog, met wie, tegen wie. Het is de onzichtbare, onbekende vijand. En Vučić is er om de vrede en de stabiliteit te garanderen. Het gaat zelfs zo ver dat hij op de televisie kwam met beelden van magazijnen waar hij voedselvoorraden bewaart voor het geval Servië verwikkeld raakt in WOIII.’

De tweede manier waarop de oorlog wordt misbruikt, zegt Majstorovic, is dat die angst voor “oorlog” alle andere thema’s naar de achtergrond drukte. ‘Als je gebombardeerd wordt met oorlogsberichten is het moeilijk om een normaal debat te hebben over zaken als corruptie, ecologisch onrecht, luchtvervuiling, hervormingen in het kader van de EU-toetreding.’

Dat waren de thema’s waar de oppositie de aandacht op wilde vestigen, maar ze waren totaal afwezig in de campagne.

4. Spanningen met Kosovo komen Servische leiders goed uit

‘Onthoud: Kosovo is Servië.’ Het is een van de eerste slogans die in het groot op een brug te zien is bij een taxirit van de luchthaven van Belgrado.

Servië erkent de onafhankelijkheid van Kosovo niet. Er wonen ongeveer 90.000 Servische Kosovaren. Zij hebben de dubbele Servisch-Kosovaarse nationaliteit en kunnen dus stemmen in de Servische verkiezingen.

Maar voor het eerst verbood de Kosovaarse overheid de organisatie van Servische verkiezingen op Kosovaars grondgebied. Servische Kosovaren konden wel bussen nemen naar het zuiden van Servië en daar stemmen. Volgens Milan Antonijevic worden zulke vijandige stappen gecoördineerd tussen de leiders van Servië en Kosovo.

‘Bij elke verkiezingscampagne in zowel Servië als Kosovo zie je zo’n vijandige boodschappen verschijnen. Dit is een kunstmatig gecreëerde vijandigheid die dient om elkaar te helpen bij verkiezingen. “Als jij me wat vijandigheid geeft om mijn kiezers op te hitsen, doe ik hetzelfde wanneer jij dat nodig hebt.” Ik ben er zeker van dat zulke contacten tussen Servische en Kosovaarse leiders bestaan.’

5. Servië is afhankelijk van Rusland, maar dat kan veranderen

Servië veroordeelde wel de Russische invasie van Oekraïne samen met de EU, maar volgde niet alle Europese sancties tegen Rusland. Dat komt doordat Servië vandaag op drie manieren afhankelijk is van Rusland: door Kosovo, gas en anti-NAVO-sentimenten.

Door het Russische veto in de VN-Veiligheidsraad is Servië meer dan andere Europese landen afhankelijk van Rusland. Dat veto zorgt ervoor dat de Veiligheidsraad de Servische niet-erkenning van Kosovo niet kan veroordelen.

Maar zolang Servië Kosovo niet erkent, kan het niet toetreden tot de EU. Dat zou met de politieke oppositie aan de macht niet anders zijn. Het grootste deel van die oppositie neemt hetzelfde standpunt in over Kosovo als de huidige regering.

‘Vučić beweert altijd dat Servië dankzij hem Russisch gas aan de goedkoopste prijzen kan kopen. Dat klopt niet.’

Servië is ook sterk afhankelijk van Russisch gas en olie voor de industrie, verwarming en transport. In heel het land zijn tankstations te vinden van Gazprom. ‘Vučić beweert altijd dat Servië Russisch gas aan de goedkoopste prijzen kan kopen, dankzij hem’, zegt politicoloog Srdjan Majstorovic. ‘Maar Belarus, Turkije en Duitsland kopen het aan goedkopere prijzen.’

Tot slot sympathiseert een aanzienlijk deel van de Servische bevolking met het Russische narratief in de oorlog in Oekraïne. ‘Wij zouden de eersten moeten zijn om de verschrikkingen van bombardementen te kennen’, stelt Milan Antonijevic. Maar, zegt hij ook, ‘de oorlogsbeelden uit Oekraïne deden emoties van de jaren ‘90 naar de oppervlakte komen’.

In Belgrado zijn nog altijd veel anti-NAVO-boodschappen te lezen op muren van gebouwen. Belgrado werd immers 78 dagen gebombardeerd door de NAVO in 1999. Dat hebben vele Serviërs nog niet verteerd.

De NAVO-bombardementen werden door geen enkele Servische regering sinds de jaren ‘90 gekaderd in een escalatie door Servische agressie. Geen enkele regering ondernam pogingen om de oorlogsmisdaden van Servische militaire leiders aan de bevolking uit te leggen. Dat zorgt vandaag voor sympathie met de anti-NAVO-retoriek.

In Servië vonden pro-Russische betogingen plaats, als steunbetoging voor de Russische invasie van Oekraïne. Dit zal het imago van Servië in het Westen allerminst verbeteren, hoewel er ook demonstraties van solidariteit met Oekraïne waren, en de regering het opvangbeleid en de tijdelijke bescherming Oekraïense vluchtelingen overnam van de EU.

Kosovo, het Russisch gas en de anti-NAVO-sentimenten maken het voor elke Servische president moeilijk om even sterke sancties als de EU te nemen tegen Rusland. Ook dat behoort tot de boodschap van “stabiliteit” van Vučić: hij zal de Servische economie en het standpunt rond Kosovo niet in gevaar brengen door mee te gaan met de EU tegen Rusland.

Maar dat kan veranderen. Want Servië heeft Rusland niet écht nodig voor Kosovo. Ook China kan een vetorecht in de Veiligheidsraad uitoefenen. En ook met China heeft Servië goede relaties.

Servië heeft Rusland ook niet écht nodig voor Russisch gas. Vorige week besliste de Europese Raad van de lidstaten dat de EU de Westelijke Balkan zou betrekken in de gemeenschappelijke strategie om los te komen van Russisch gas en om gas op de wereldmarkt aan voordelige prijzen te kunnen kopen. ‘Dit is dé boodschap die Vučić niet kan negeren. Hij zal niet langer kunnen volhouden dat Servië Rusland per se nodig heeft’, aldus Antonijevic.

‘De boodschappen in de media weerspiegelen niet per se de realiteit. Ze zijn symboolpolitiek.’

Dat Servië lid zou worden van de NAVO is op dit moment moeilijk voorstelbaar, maar toch werkt Servië in realiteit al veel nauwer samen met de NAVO dan met Rusland. Antonijevic: ‘Op één jaar tijd doet Servië een viertal militaire oefeningen met Rusland, en twintig met de NAVO. De boodschappen in de media weerspiegelen niet per se de realiteit. Ze zijn symboolpolitiek.’

De historische geopolitieke verschuivingen die nu plaatsvinden in Oost-Europa kunnen Servië twee kanten opduwen: nog meer in de armen van Rusland, of voorgoed op het westerse pad. De Russische invasie van Oekraïne stelt de zaken op scherp en zal landen als Servië dwingen om te kiezen. De EU zal niet langer dubbelzinnigheid dulden.

‘Als de verkiezingspropaganda gaat liggen, zullen we zien of Servië in staat is zich aan te sluiten bij een sterk signaal tegen Rusland of niet’, zegt Milan Antonijevic. ‘De druk van de EU en de VS op Servië zal zwaar toenemen en ik denk niet dat Vučić dit nog langer zal kunnen negeren.’

Ook Srdjan Majstorovic denkt dat Servië zich zal moeten aanpassen aan het gemeenschappelijk buitenlands beleid van de EU tegen China en Rusland, wat ze tot nu toe nooit deden.

6. Nu kan de EU assertiever worden tegen de Servische autocratie

De EU weet dat in Servië oneerlijke verkiezingen plaatsvonden. Kunnen ze dan verwachten dat de leiders op een eerlijke manier de hervormingen van democratie, rechtsstaat, vrije pers en anticorruptie zullen doorvoeren?

Je kan zelfs niet spreken van een ‘tragere vooruitgang’ in Servië: er is sprake van achteruitgang.

Politicoloog Srdjan Majstorovic vindt dat de Europese Commissie de zogenaamde ‘inspanningen van de Servische regering op het vlak van democratie en rechtsstaat’ niet openlijk zou mogen prijzen. Je kan zelfs niet spreken van een ‘tragere vooruitgang’: er is geen sprake van vooruitgang, maar van achteruitgang.

‘Dubbelzinnige boodschappen verzwakken de civiele samenleving die wel de Europese waarden verdedigt’, zegt Majstorovic. ‘Het lage democratische gehalte van het Servische politieke systeem is op dit moment een kandidaat-lidstaat onwaardig.’

Toch ziet hij een waterkans op verbetering. ‘De geopolitieke context van een assertiever Rusland en China zal ervoor zorgen dat de EU zich sterker verenigt. De EU zal zelf assertiever worden om een onafhankelijk rechtssysteem, een vrije pers en een gezonde democratie te eisen van kandidaat-lidstaten én lidstaten. Ondoorzichtige geldstromen, corruptie, de afbraak van de rechtsstaat stellen ons open voor de geopolitieke invloed van Rusland en China.’

De EU laat nu al meer haar tanden zien. De Europese Commissie kan subsidies inhouden als de afbraak van de rechtsstaat geen transparant bestuur garandeert. Lidstaten als Polen en Hongarije worden geviseerd.

Europees openbaar aanklager Laura Kövesi van het Europees Openbaar Ministerie zorgt ervoor dat de financiële regels rond fraude met de middelen van de Europese Unie effectiever afgedwongen worden. Daders kunnen onderzocht, vervolgd en voor de rechter gebracht worden.

Een paar weken geleden liet Kövesi samen met de Bulgaarse politie Boyko Borisov aanhouden, die minder dan een jaar eerder nog premier van Bulgarije was. Dat zijn boodschappen die duidelijk moeten aankomen in Belgrado.

Majstorovic ziet heil in een snellere toetreding van Servië in combinatie met een strengere afdwinging van de regels. Waarom? ‘De landen van de Westelijke Balkan, ex-Joegoslavië, zijn zo innig verweven dat het stilaan onhoudbaar wordt om bijvoorbeeld Kroatië tien keer meer Europees geld te geven dan Servië. De economische ongelijkheden nemen snel toe en het zal veel te lang duren om ze te overbruggen. Dat doet de spanningen toenemen.’

‘We zouden met de zes landen van de Westelijke Balkan tegelijk EU-toetredings-onderhandelingen moeten openen.’

‘Bovendien zal de EU nooit geostrategische autonomie realiseren als Rusland en China via de Westelijke Balkan hun politieke en economische invloed op ondoorzichtige manier blijven uitbreiden. We zouden met de zes landen tegelijk toetredingsonderhandelingen moeten openen. Maar dus enkel in combinatie met een échte afdwinging van de regels.’

Antonijevic volgt die redenering. ‘De Servische bevolking heeft zulke positieve boodschappen nodig. Ze moet het perspectief van de EU zien. Maar de Servische regering en de media moeten de bevolking dan ook wel correct informeren over de positieve invloed van de EU. Dat gebeurt vandaag totaal niet.’

Antonijevic geeft voorbeelden. Toen Servië te kampen kreeg met zware overstromingen stuurde buurland Kroatië boten en helikopters en ontving Servië veel Europese steun. Maar daarover was niks te vinden in de media. Ook de regering sprak er niet over. Daarentegen werd het handvol Russische boten wel breed uitgesmeerd.

Hetzelfde verhaal met hulp in de covid-crisis. Ook al was het een tijdlang niet duidelijk of de Westelijke Balkan zou betrokken worden in de herstelplannen van de EU, is de EU veruit de grootste donor voor Servië. De Europese middelen voor Servië zijn een veelvoud van die van China en Rusland, maar het was de Chinese en Russische “hulp” die breed werd uitgesmeerd in de Servische media, politiek en zelfs op reclamepanelen.

‘Servië leverde zelf vaccins aan Bosnië, maar ook dat kwam amper in de media’, aldus Antonijevic. ‘Het is echt spijtig dat de positieve samenwerking tussen voormalige vijanden niet getoond wordt. Het zou nochtans een krachtig signaal zijn.’

‘De nationalistische regeringen in de regio hebben er een belang bij om de realiteit van samenwerking te verbergen. Ze ronselen stemmen op basis van nationalistische sentimenten. Maar de samenwerking tonen, zou het hele perspectief veranderen. Ze werken samen, maar ze verbergen het voor de burgers.’

‘De nationalistische regeringen in de regio hebben er een belang bij om de realiteit van samenwerking te verbergen.’

Ook de ver gevorderde economische integratie tussen Europese bedrijven en Servië wordt amper belicht in het land. 60% van de handel gebeurt met EU-lidstaten, 70% van de buitenlandse investeringen komen van Europese bedrijven. Duitse bedrijven creëren 70.000 jobs in Servië. Belgische bedrijven plannen hun investeringen in Servië uit te breiden. Servië krijgt 250 miljoen euro aan Europese subsidies voor infrastructuurwerken zoals spoorwegen, wegen, ziekenhuizen, en voor capaciteitsuitbouw in de publieke administraties. Het land krijgt bovendien voordelige leningen van de Europese Investeringsbank.

Kortweg: ook Vučić weet dat de EU meer toekomst voor Servië biedt dan Rusland. ‘Maar door de stilte over de reële samenwerking met de EU zien veel Serviërs de EU als een macht die Servië wil inlijven. De hervormingen die wij voor de EU moeten doorvoeren, zijn een gevolg van onze eigen aanvraag tot lidmaatschap. Ze zijn niet nodig voor de EU, maar voor onze eigen burgers’, zegt Antonijevic.