Akkoord in Oekraïne. En wat nu?

David Criekemans:  De zweetdruppels van Poetin en Porosjenko

Het nieuwe Minsk II-akkoord is een begin, maar niet meer dan dat. Vanaf middernacht zondag 15 februari zou er een staakt-het-vuren moeten ingaan. Het is natuurlijk nog maar de vraag of het Oekraïense leger, de Oekraïense milities en de pro-Russische rebellen zich daaraan zullen houden. Het valt niet uit te sluiten dat er plaatselijke schermutselingen zullen zijn, die dan snel kunnen ontaarden zoals dat gebeurde in ‘Minsk I’ in september.

Daarbij valt op dat het twistpunt momenteel blijft wie er op de naleving van het staakt-het-vuren zal toekijken. Is dat de OVSE? Voor Rusland zit die organisatie in een ‘kamp’. De zware wapens worden ditmaal geen 15 kilometer (Minsk I) teruggetrokken, maar 50 kilometer. De afgelopen dagen bleek duidelijk dat de reikwijdte van de pro-Russische wapens veel verder was dan gedacht.

Oekraïne kan dan wel tegen eind 2015 opnieuw controle krijgen over haar oostelijke grens, tegen dan kan de situatie op het terrein en de internationale politieke context gewijzigd zijn. Met andere woorden: heeft Poetin voorlopig tijd gekocht in Minsk? De facto blijft Rusland momenteel grote delen van de Oekraïens-Russische grens controleren.

De volksrepublieken

Er is nog geen akkoord over de exacte demarcatielijn tussen beide strijdende partijen en bovendien blijft het finale statuut van de zogenaamde ‘volksrepublieken’ Donetsk en Lugansk onbeslist. Deze ochtend leek de deal daarop nog uit elkaar te vallen; Porosjenko liet aan de pers weten dat de Russische eisen op dit vlak onaanvaardbaar waren. Maar Poetin liet op het einde begaan en dit blijft dus onduidelijk.

Donetsk en Lugansk zullen op papier tot Oekraïne behoren, maar de facto een eigen leven gaan leiden

De facto controleren de rebellen het zuidoostelijke deel van zowel Donetsk als Lugansk. Er is geen wederzijdse politieke vertegenwoordiging meer sinds de Oekraïense parlementsverkiezingen. Daardoor zullen de volksrepublieken op papier misschien nog wel tot de territoriale integriteit van Oekraïne behoren, maar de facto een eigen leven gaan leiden.

Maar hoe zullen ze dan ooit economisch levensvatbaar zijn? Kiev zal er niet in willen investeren, en dus komen ze toch weer bij Rusland aankloppen. Hun zware mijnbouw en staalindustrie is sowieso ingeplugd in het oude post-Sovjetkader, al zijn ze al sinds 20 jaar verlieslatend. Poetin behoudt daardoor een vinger in de Oekraïense pap.

Zijn onderhandelingspositie was relatief comfortabel. Die van Kiev niet. Niet alleen was het Oekraïense leger aan de verliezende hand, de kredietcrisis bijt nu hard door. Het IMF voorziet een hulppakket aan Kiev van iets meer dan 15 miljard euro. Je kan dat dubbel lezen. Enerzijds als een drukkingsmiddel van het Westen op Porosjenko om nu voor een akkoord te gaan, anderzijds als een politiek instrument om zijn gezicht te redden bij de Oekraïnse bevolking. Kiev lijkt toch uiteindelijk ‘verloren’ te hebben.

In het midden van het Europese bed

Het open einde van het huidige vredesakkoord speelt ook in de kaart van de Russische federatie. Nu Kiev eind december haar niet-gebonden status opgaf en duidelijk aangaf lid te willen worden van de NAVO, blijft er maar één optie over voor Moskou: Oekraïne zo destabiliseren opdat het Navo-lidmaatschap nooit bewaarheid zou worden.

Rusland wenst, gezien zijn verleden met Hitler en Napoleon een bufferzone aan de westelijke grens

Rusland wenst, gezien zijn verleden (Hitler, Napoleon), een bufferzone aan de westelijke grens. Het wijst er ook op dat in 1990 met Gorbatsjov was afgesproken dat de twee Duitslanden zich konden herenigen en zelfs lid worden van de NAVO, op voorwaarde dat diezelfde NAVO zich geen millimeter zou uitbreiden naar het oosten. Het tegendeel is gebeurd.

Ondertussen reageert de NAVO verder met de uitbouw van een Rapid Reaction Force in de Baltische staten. De bouwstenen van het Conventional Forces Agreement uit 1990 tussen West en Oost imploderen verder. Verwacht met andere woorden dat Rusland verder gaat met spierballengerol aan zijn westelijke grens. Voor Poetin vormt de militaire machine een ‘diplomatiek’ instrument, dat zijn nut al meermaals bewezen heeft.

Zolang er geen debat wordt gevoerd over hoe de veiligheidsarchitectuur in Europa in de toekomst georganiseerd wordt, zal deze situatie blijven voortduren. Oekraïne zou beter een neutrale status aannemen tussen Oost en West op geostrategisch vlak, net zoals Oostenrijk na de Tweede Wereldoorlog.

De regering in Kiev moet beseffen dat haar geopolitieke opties beperkt zijn

Merkel sprak recent zeer indrukwekkende woorden op de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München. Over de bouw van de Muur in 1961 zei ze: ‘We stonden er alleen voor, niemand kwam ons helpen.’ En misschien was dat nog wel een begrijpelijke reactie van het Westen toen. Better a wall than a war, zo dachten historici er later over.

Hopelijk helpen deze recente ontwikkelingen ook om door te laten dringen bij de regering in Kiev dat haar geopolitieke opties beperkt zijn. De Mittellage of ‘middenpositie’ in Europa is niet eenvoudig. Maar wie een intelligente strategie ontwikkelt, kan dat ook omvormen tot een kans. Een kans op vrede in dit geval, voor iedereen.

Meer van David Criekemans: MO*academy pagina.

Bruno de Cordier:  Drie mogelijke scenario’s

We zien wel. Het is natuurlijk niet het eerste staakt-het-vuren in deze context. De vraag is of het verzet er in de paar dagen die resten voor het zou moeten ingaan in zal slagen om het quasi-omsingelde Debalstevo in te nemen. Dat stadje, dat intussen de ‘Debalstevo-ketel’ is gaan heten, is echt een symbool geworden. Ook rond de zuidelijke havenstad Marioepol is het kantje-boordje.

Veel zal afhangen van de toestand aan het front denk ik, en wie echt controle uitoefent over wie op het terrein. Er zijn naast de verschillende verzetsgroepen met lokale bevelhebbers, immers ook buitenlandse vrijwilligers, veelal uit Rusland, Noord- en Zuid-Ossetië en ook kozakken, Serviërs, …

Mad Max scenario

Persoonlijk zie ik nu op het terrein drie toekomstscenario’s.

Het eerste is er één waarbij het staakt-het-vuren niets wordt en het conflict verder opflakkert met wisselende intensiteit en, via een amalgaam van milities en guerrillagroepen, een ware en lange proxy-oorlog wordt tussen de VS, de NAVO en Kiev, en Moskou.

Mad Max: De Donbass-regio zinkt voor minstens middellange termijn weg in semi-anarchie en verdere sociale ontwrichting

De Donbass-regio zinkt voor minstens middellange termijn weg in semi-anarchie en verdere sociale ontwrichting met bevolkingsverplaatsingen en grote delen van de bevolking afhankelijk worden van internationale humanitaire hulp.

In het ergste geval raken rebellenfracties, regeringsgezinde privémilities – want die zijn er ook en vaak zijn zij slagvaardiger dan de officiële eenheden – en eenheden of bevelhebbers van het regeringsleger nog eens onderling slaags en krijgt men een cultuur van krijgsheren.

Het conflict kan, net als dat in Tsjetsjenië en Dagestan destijds, ook ‘uitzaaien’ naar stedelijke centra buiten de regio, met gerichte aanslagen in Kiev, het oostelijke bastion van de regering Dnjepropetrovsk en andere steden.

Dit is het ‘ergste gevalscenario’, al heb ik de indruk dat zo’n gecontroleerde maar slopende chaos in de Russische rand sommigen uitkomt. Het volledig platgooien en deels ontvolken van het oosten opent ook een afzetmarkt op zich, voor de ganse heropbouwindustrie maar ook voor aanzienlijke belangen in de agro-industrie en de schaliegaswinning.

Oekraïne scenario

In het tweede scenario slagen de Oekraïense regeringstroepen en regeringsgezinde privémilities zoals het fameuze Azov-bataljon er na een instorting van het staakt-het-vuren uiteindelijk in, wellicht niet zonder nauwelijks verdoken hulp van de NAVO, de VS en buitenlandse huurlingen, om het gebied manu militari te heroveren.

Eens die klus geklaard is, zijn er opnieuw twee mogelijkheden. De overwinnaars tonen zich grootmoedig en constructief, en nemen, met hulp van een nieuwe civiele administratie en internationale geldschieters, het voortouw in een snelle heropbouw, behandelen de plaatselijke bevolking correct en zorgen voor een amnestieregeling en organiseren de terugkeer van de vluchtelingen.

Repressief Oekraïne: Heropbouwgeld wordt verduisterd, de lokale bevolking wordt het mikpunt van pesterijen, represailles, willekeurige arrestaties en onteigeningen

Of – en ik heb de indruk dat die angst ter plekke echt reëel is onder de bevolking in Donbass – het wordt een nachtmerrie waarbij één of andere regeringsgezinde oligarch als proconsul over de opstandige gebieden in het oosten wordt aangesteld en die als persoonlijke wingewesten behandelt. Heropbouwgeld wordt verduisterd, de lokale bevolking wordt het mikpunt van pesterijen, represailles, willekeurige arrestaties en onteigeningen, en teruggekeerde vluchtelingen worden opgesloten in zogenaamde ‘filtratiekampen’.

Die angst wordt natuurlijk ook aangewakkerd door het verzet en sympathiserende opiniemakers. Maar ze is niet helemaal ongegrond, zelfs niet als de heropbouw en stabilisering gebeurt onder toezicht van de internationale gemeenschap die overigens niet noodzakelijk als neutrale partij wordt gezien.

Autonoom Donbass scenario

Ten slotte, in het derde scenario, ontstaat er na een bedongen staakt-het-vuren, op het grondgebied dat het verzet nu in handen heeft of waar de Oekraïense overheid ten minste geen controle meer over uitoefent, een soort territoriaal meer uit de kluiten gewassen Transnistrië in het Donbass. Een feitelijke staat dus.

Autonoom Donbass: even groot als België, met een uitgang naar de de Zee van Azov

Dat gebied zou, afgaande op verschillende bronnen en kaarten die worden verspreid, momenteel even groot zijn als België en in tegenstelling tot Transnistrië ook een uitgang hebben naar de zee, de Zee van Azov.

Men kan misschien inbrengen dat het net dat is wat de opstandelingen en hun echte of vermeende patroons in Moskou willen, en dat voor de oorlog het draagvlak bij de publieke opinie voor een separatistische agenda erg beperkt was. Dat klopt.

Het zou echter naïef zijn om er van uit te gaan dat de bevolking, de ‘straat’ in Donbass, na alles wat er de laatste maanden is gebeurd of minstens de ronde is gaan doen, erg staat te springen om weer doodleuk onder het huidige Oekraïense bewind te gaan leven, alsof er niets aan de hand is. Zo een ‘quasistaat’ zal aanvankelijk wellicht door niemand, misschien zelfs niet door Rusland, of enkel door andere quasistaten als Transnistrië erkend worden.

Toch hebben de feitelijke machthebbers op die manier toch de mogelijkheid om min of meer functionerende instellingen en een eigen regering en parlement op te zetten of weer aan de praat te krijgen.

Het voordeel hiervan is dat er dan ten minste een concrete entiteit is die betrokken kan worden bij toekomstige onderhandelingen, en dat er dan ten minste een ruimte is waarnaar de mensen kunnen terugkeren om hun leven verder te zetten. Je kan het natuurlijk niet blijven hebben van foeteren op het regime in Kiev en zijn buitenlandse patroons.

Dé uitdaging van zo’n entiteit en zijn machthebbers zal er in bestaan om een sociaaleconomische ordening op te zetten die als billijk genoeg wordt ervaren door zijn samenleving. Tot nu toe is dat alvast niet gelukt, maar het is dan ook oorlog.

Meer van Bruno de Cordier: MO*academy pagina.