Dossier: 
Leger plaatst economische ontwikkeling en ‘bescherming van de natie’ vóór natuurbehoud en inheemse rechten

Braziliaanse Amazone wordt steeds meer speelterrein van militairen

Flickr / Palácio do Planalto (CC BY-NC-SA 2.0)

Hamilton Mourão, vicepresident en sinds kort ook voorzitter van de Nationale Amazoneraad in Brazilië. Ook hij ziet de Amazone vooral als een kans voor economische ontwikkeling.

Met oud-generaal en vicepresident Hamilton Mourão aan het hoofd van de Nationale Amazoneraad heerst opnieuw de aloude militaire visie op het Braziliaanse regenwoud. Veiligheid, soevereiniteit en economische ontwikkeling bepalen de agenda. In die volgorde. Pas daarna volgen natuurbehoud en rechten van traditionele bevolkingsgroepen.

Even was er een sprankje hoop, toen de Braziliaanse president Jair Bolsonaro in januari vicepresident Hamilton Mourão benoemde tot hoofd van de Nationale Amazoneraad (NAR). Die raad is belast met ‘het overzien en coördineren van alle beleid met betrekking tot de Amazone’.

Ja, de meeste mensen wisten wel dat de 67-jarige Mourão oerconservatief is. Maar hij is tenminste intelligent en kan een volzin formuleren zonder schelden of vloeken. De oud-generaal, zo dacht men, zou de oud-kapitein Bolsonaro in toom kunnen houden. Bovendien: slechter dan in 2019 kon de situatie in de Amazone sowieso niet worden.

Inmiddels weten we beter. De ontbossing van de Amazone ging in 2020 nog sneller. Invasies van goudzoekers in inheemse gebieden namen toe. En niet alleen het regenwoud stond recent in vuur en vlam, maar ook de Pantanal, een waterrijk natuurgebied op de grens met Bolivia en Paraguay.

Volgens Bolsonaro was er niets aan de hand. ‘Wij zijn het slachtoffer van een meedogenloze desinformatiecampagne’, zei hij op 22 september tijdens een toespraak voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties.

Update: Op 4 november kwam een aantal documenten afkomstig van de Braziliaanse vice-president en hoofd van de Amazoneraad Hamilton Mourão in de openbaarheid. Het ‘Plan Mourão’ streeft naar een vergaande militarisering en economische ontwikkeling van het regenwoud, en heeft nauwelijks oog voor natuurbescherming.

Terug naar de jaren zestig

Op 27 augustus zei Bolsonaro’s rechterhand Mourão iets soortgelijks tijdens een webseminar. Hij beoordele de berichtgeving over de bosbranden als ‘surrealistisch’. De ware uitdaging voor de Amazone is ‘ontwikkeling’, liet hij optekenen, en die vereist een vergaande ‘integratie’ met de rest van het land.

Met die woorden zijn we terug bij het militaire jargon dat het Braziliaanse Amazonebeleid sinds de jaren 1960 domineert. Een discours waarin veiligheid, soevereiniteit en economische ontwikkeling hand in hand gaan en elkaar wederzijds versterken.

Het zou ons niet mogen verbazen: Mourão is een militair in hart en nieren. Hij is de zoon van een generaal en volgde op 18-jarige leeftijd het voorbeeld van zijn vader. In zijn 46-jarige loopbaan schopte hij het tot Commandant van het Zuiden.

‘De regering-Bolsonaro is geen militaire regering. Het is een regering neigend naar het fascisme, die wordt gesteund door het leger én door andere facties.’

Nog altijd gaat Mourão drie keer in de week paardrijden in het Militair Paardencentrum in Brasilia. Hij was tot voor kort ook voorzitter van de Militaire Club in Rio de Janeiro. En, zoals het een goed militair in Brazilië betaamt, is hij van mening dat de staatsgreep van 1964 geen staatsgreep was, maar een “preventieve revolutie” ter voorkoming van een ware revolutie.

‘Met de komst van Mourão in de Nationale Amazoneraad is er sprake van een militarisering van de Amazone, zij het op een andere manier als onder de militaire dictatuur van 1964 tot 1985’, zegt João Roberto Martins Filho, professor sociale wetenschappen aan de Universiteit van São Carlos.

‘De regering-Bolsonaro is geen militaire regering’, vervolgt hij. ‘Ze is een regering neigend naar het fascisme, die wordt gesteund door het leger zoals ze wordt gesteund door andere facties. Bolsonaro wordt niet gecontroleerd door Mourão en de militairen. Hij heeft hen nodig en zij hem.’

Het leger als schild voor Bolsonaro

‘Voor de verkiezingen beloofde Bolsonaro om de staatsmechanismen ter bescherming van de natuur en inheemse bevolking te verwoesten, om geen centimeter beschermd gebied toe te voegen en om goudzoekers geen strobreed in de weg te leggen. En dat heeft hij gedaan’, zegt Martins. ‘Het probleem is dat dit tot enorme internationale kritiek heeft geleid, wat wel eens een kostelijke zaak kan worden voor Brazilië.’

In juni dreigde een groep grote internationale investeerders ermee zich uit Brazilië terug te trekken. Kort daarna verzocht een veertigtal Braziliaanse bedrijven en associaties de Nationale Amazoneraad om harder op te treden tegen ontbossing. In Europa groeit de weerstand tegen een vrijhandelsverdrag met de Mercosur-landen, het handelsblok gevormd door Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay. Hier en daar klinkt in Europa zelfs de roep om een boycot van Braziliaanse producten.

Het is geen toeval dat het regenwoud tijdens de militaire dictatuur sneller werd ontgonnen.

‘Dat is de reden dat Bolsonaro de hulp inriep van Mourão en de Braziliaanse strijdkrachten, die zichzelf zien als de beschermheren van de Amazone’, zegt Martins. die zelf al verschillende boeken over de militaire dictatuur en het Braziliaanse leger publiceerde. ‘Bolsonaro heeft hen nodig als schild. En voor zijn persoonlijke project: een herverkiezing.’ De volgende presidentsverkiezingen in Brazilië zijn voorzien voor 2022.

Het Braziliaanse leger heeft al decennialang een geheel eigen visie op de Amazone. Wat er voor de traditionele bevolking een thuis is, voor biologen een ecologisch paradijs en voor klimaatactivisten de ‘long van de wereld,’ is voor het militair apparaat eerst en vooral nationaal grondgebied dat beschermd en ontwikkeld moet worden.

Het is geen toeval dat tijdens de militaire dictatuur het regenwoud sneller werd ontgonnen, onder de slogan ‘Integrar para não entregar’: integreer de Amazone in Brazilië, om ze niet te moeten opgeven. Het leger legde wegen aan, waaronder de 5000 kilometer lange Transamazonica. Het formuleerde de eerste plannen voor waterkrachtcentrales en moedigde kolonisatie vanuit andere delen van Brazilië aan. ‘Verenig de mensen zonder land met een land zonder mensen’, was een andere slogan.

De “Franse connectie”

‘Tal van militairen zien de inheemse Braziliaan nog altijd als een wilde die beschaving behoeft en die vooruitgang in de weg staat.’

‘Het Braziliaanse leger zag de Amazone als een leeg gebied’, zegt Martins. ‘En een leeg gebied heeft bescherming nodig, omdat het zich makkelijk laat infiltreren.’

‘Vanzelfsprekend is er een probleem met die logica, aangezien er tal van traditionele bevolkingsgroepen wonen in de Amazone’, vertelt Martins. Die inheemse groepen zaten niet te wachten op asfalt en wegen op hun grondgebied. De Nationale Waarheidscommissie schatte in 2013 dat ten tijde van de dictatuur ten minste 8350 mensen uit inheemse bevolkingsgroepen werden vermoord.

‘Ik heb gedurende jaren van onderzoek tal van soldaten, officieren en generaals gesproken en het verbaast me telkens weer hoe rudimentair hun denken is’, zegt Martins. ‘Zij zien de inheemse mens nog altijd als een wilde die beschaving behoeft en die vooruitgang in de weg staat.’

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
‘Daar komt bij dat het leger beschermde inheemse gebieden ziet als een bedreiging voor de Braziliaanse soevereiniteit’, vervolgt de academicus. ‘Met behulp van de internationale gemeenschap zouden die gebieden in de toekomst wel eens onafhankelijk kunnen worden, stellen ze. Dat klinkt krankzinnig, maar dat is wat veel militairen denken.’

Frankrijk speelt daarbij een opvallende rol als schurk. Dat is al zo sinds 1989, toen de toenmalige Franse president Mitterand suggereerde dat de Amazone internationaal erfgoed is, met een beperkte Braziliaanse soevereiniteit. En vorig jaar riep huidig president Emmanuel Macron de groep van de zeven rijkste landen (G7) op om een prioriteit te maken van ontbossing in de Amazone.

Voeg daar de nabijheid van Frans Guyana aan toe, dat aan noordgrens van Brazilië ligt, en u begrijpt de paranoia van de militairen. ‘Vraag Braziliaanse militairen of er een reële dreiging is dat Frankrijk in de Amazone ingrijpt, en 99 procent van hen zegt ja’, aldus Martins.

De Weg naar het Noorden

Het leger roept om meer staatsaanwezigheid, een betere infrastructuur en economische groei in de Amazone.

Anders dan in landen als Argentinië en Chili kwam de Braziliaanse dictatuur (1964-1985) niet abrupt aan haar einde. Het militaire regime bereidde een terugkeer naar een burgerregering zorgvuldig voor. Zo kozen zij de eerste presidentiële kandidaten op wie de Brazilianen konden stemmen.

Met het oog op de Amazone formuleerde het leger het Projeto Calha Norte, dat streeft naar ‘veiligheid en ontwikkeling in de regio ten noorden van de Solimões- en de Amazonerivier’. Voor een betere bescherming roept het plan om meer staatsaanwezigheid, betere infrastructuur en economische groei.

‘Het interessantste aspect van het Calha Norte-project is voor mij een geheim document van 1986’, zegt Martins. ‘In dat document waarschuwen de militaire autoriteiten dat ontbossing leidt tot minder neerslag, grootschalige erosie, verzilting en klimaatverandering. Helaas ontkende het leger later alle ecologische kwesties met betrekking tot de Amazone. Maar we hebben nu dit document om hen onder de neus te wrijven.’

De tweede president na de dictatuur, Fernando Collor de Mello, omarmde begin jaren negentig het Calha Norte-project. En zelfs nu is het project nog uiterst actueel. Zo heeft het huidige ministerie van Defensie heeft nog altijd een Projeto Calha Norte-afdeling. En ook ex-militairen Bolsonaro en Mourão, nu president en vicepresident, zijn het plan nog allerminst vergeten.

Ecologische corridor van Andes tot Atlantische Oceaan

Het eerste dat Bolsonaro deed, na zijn inauguratie op 1 januari 2019, was het goedkeuren van het defensiebudget. Een groot deel daarvan was bestemd voor het Projeto Calha Norte.

Amper drie weken later lanceerde ex-generaal Maynard Marques de Santa Rosa het project Barão do Rio Branco. Geheel in lijn met het Calha Norte-project voorziet het nieuwe project de bouw van een brug over de Amazonerivier, een waterkrachtcentrale en het doortrekken van de BR163-snelweg richting Suriname.

Volgens de regering-Bolsonaro zijn beide projecten slechts bedoeld om meer economische kansen te bieden. Maar nieuwssites The Intercept en DemocracyNow konden interne presentaties van de plannen bemachtigen, en daaruit blijkt heel wat anders.

Niet alleen wordt daarin de dreiging uit Frans Guyana en de Chinese aanwezigheid in Suriname genoemd, maar ook: ‘Calha Norte moet worden geïmplementeerd om implementatie van het Triple A-project te voorkomen.’ En daarmee wordt verwezen naar een internationaal voorstel om een ecologische corridor te creëren van de Andes tot aan de Atlantische Oceaan.

Als oud-generaal is Mourão zich ongetwijfeld bewust van deze plannen. En tot dusver valt uit niets af te leiden dat hij als hoofd van de Nationale Amazoneraad (NAR) van plan is een andere koers te gaan varen.

Mourão benoemde om te beginnen bijna uitsluitend oud-militairen in de NAR. In een recent interview met de Wall Street Journal riep hij ook om meer staatsaanwezigheid in de Amazone. Elders zei hij dat armoede de voornaamste oorzaak is van ontbossing. Niet veeteelt, niet land- en mijnbouw. De oplossing volgens Mourão? Economische ontwikkeling. Hij steunt zelfs het omstreden plan van Bolsonaro om de 300.000 mensen die illegaal land in bezit namen te belonen door dat bezit te legaliseren.

Als gezicht van het Braziliaanse Amazonebeleid is Mourão een stuk diplomatischer dan Bolsonaro. De man weegt zijn woorden voor hij zijn mond opendoet. Maar het is naïef te veronderstellen dat de oud-generaal een fundamenteel andere visie heeft dan zijn president.

De ontnuchterende conclusie van Martins? ‘Als Mourão ooit de presidentiële taken overneemt, zal zijn beleid niet heel anders zijn dan dat van Bolsonaro.’

Rechtzetting

Dit artikel vermeldde oorspronkelijk foutievelijk dat Hamilton Mourão gaat paardrijden in Rio de Janeiro. Dat moest Brasilia zijn. Hij is sinds kort ook niet langer voorzitter van de Militaire Club in Rio de Janeiro (wat in de oorspronkelijke tekst vermeld werd). Fernando Collor de Mello was ook niet de eerste president na de dictatuur, zoals eerst vermeld, maar de tweede. De tekst werd aangepast op 27/10/2020.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Freelance journalist

    Peter Speetjens is journalist. Na zijn studie rechten in Rotterdam trok hij de wereld in. Hij verbleef een jaar in India en woonde lang in Beiroet, voordat hij in 2016 naar São Paolo vertrok.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.