Congo na 2016: Is Moïse Katumbi de rijzende ster?

Kris Berwouts en Manya Riche onderzochten eerder dit jaar voor DFID, de Britse ontwikkelingssamenwerking, de poltieke situatie in Congo in de aanloop naar de verkiezingen van 2016. De bedoeling was om enkele scenario’s uit te werken hoe die aanloop wel zou kunnen verlopen. Ze schreven samen deze analyse van de Congolese politieke actualiteit.

Deze vertrouwelijke studie werd eind mei voorgesteld aan de belangrijkste internationale partners van Congo in Kinshasa en begin juni aan de International Contact Group, waar de UN, de EU, de AU en de belangrijkste betrokken nationale staten de koppen bij elkaar steken over Congo. De niet-confidentiële delen van de studie werden herschreven als artikel dat in juni in het Engels en in september in het Frans verscheen. Het artikel dat u nu leest is een update, gebaseerd op veldwerk begin november. Kris kreeg voor zijn veldwerk de steun van het Pascal Decroos Fonds voor Onderzoeksjournalistiek.

© Reuters

Is Moise Katumbi, gouverneur van van Katanga de opvolger van Kabila als die besluit terug te treden in 2016?

Onzekerheid

In april was het duidelijk dat de sleutelfiguren van het Congolese regime erg zenuwachtig waren. Er waren helemaal geen aanwijzingen hoe president Kabila omging met de verschillende opties m.b.t. het einde van zijn tweede (en grondwettelijk gezien laatste) mandaat. Niemand van Kabila’s inner circle had het gevoel dat ergens een opvolger werd klaargestoomd.

Anderzijds had Kabila evenmin een signaal gegeven dat hij graag door zou gaan als president. Wel waren er enkele initiatieven die er blijkbaar op gericht waren om het electorale proces te vertragen, om er eventueel voor te zorgen dat hij na de limiet van december 2016 aan de macht kon blijven.

In de maanden nadien merkten we dat politici en andere publieke figuren proefballonnetjes oplieten door allerlei ideeën te lanceren via de media, persoonlijke initiatieven of een welgericht lek. Op die manier wilde men de Congolese en de internationale publieke opinie polsen over bijvoorbeeld een eventuele wijziging van de bestaande grondwet of een referendum over een volledig nieuwe grondwet als strategieën om Kabila aan de macht te houden. Geen enkele van die proefballonnetjes werd openlijk door Kabila gesteund, maar anderzijds kon je je moeilijk inbeelden dat ze werden opgelaten tegen zijn wil.

In juni leek het erop dat de meerderheid de rangen sloot rond het plan om de grondwet te wijzigen en Kabila wettelijke de mogelijkheid te geven om zich voor een derde mandaat kandidaat te stellen. Een paar bonzen binnen het regime verwezen uitdrukkelijk naar zo’n scenario. Bij zijn terugkeer uit Canada verklaarde parlementsvoorzitter Aubin Minaku dat alles gewijzigd kan worden, zelfs de grondwet. Ook minister van informatie Lambert Mende drukte zich in die zin uit.

De aanhangers van een grondwetswijziging leken aan zelfvertrouwen te winnen en waarnemers verwachtten een apotheose bij de opening van de parlementszitting van half september. De één jaar eerder aangekondigde regering van nationale cohesie zou geïnstalleerd worden, en de grondwetsherziening zou vlotjes door het parlement gesluisd worden. Maar niets van dit alles gebeurde.

Geen herziening

Het niet installeren van die regering van nationale cohesie frustreerde onder meer de leiders van de Opposition Républicaine, het platform dat de oppositiepartijen verenigde die deelnamen aan de Concertations Nationales. De leden van het platform stelden zich op als loyale partner van het regime in de hoop lid te worden van de nieuwe regering.

Bij de opening van de parlementaire werkzaamheden zei Kengo wa Dondo, ooit Mobutu’s eerste minister, sinds 2006 Senaatsvoorzitter en nu ook voorzitter van de Opposition Républicaine, dat ook hij tegen de herziening van de grondwet was Duidelijke taal en een zware slag voor de aanhangers van ee grondwetsherziening: de loyale oppositie schortte blijkbaar haar loyauteit op.

Binnen de meerderheid werden MSR en haar voorzitter Pierre Lumbi openlijk bekritiseerd, maar in de coulissen kregen ze aanmoedigingen en discreet applaus.

Bovendien verschenen er belangrijke barsten op het oppervlak van de meerderheid zelf. De Mouvement Social pour le Renouveau (MSR), tweede grootste parlementaire fractie in de meerderheid, sprak zich ook uit tegen de herziening van de grondwet te zijn. Binnen de meerderheid werden MSR en haar voorzitter Pierre Lumbi openlijk bekritiseerd, maar in de coulissen kregen ze van veel andere partijen en individuen uit de meerderheid aanmoedigingen en discreet applaus.

Ook belangrijke spreekbuizen in de publieke opinie, zoals de katholieke kerk en de civiele maatschappij, bevestigden of versterkten hun vroegere stellingnamen tegen pogingen om Kabila op de troon te houden met een nieuw mandaat.

De kaarten worden herschud

Zes maanden geleden had parlementsvoorzitter Aubin Minaku blijkbaar de beste kaarten binnen Kabila’s inner circle. Hij had het gemakkelijkst en regelmatigst toegang tot de president. Samen met de eerste minister Matata Ponyo was hij de belichaming van de nieuwe generatie van Congolese politici die na de verkiezingen van 2011 op de voorgrond was getreden.

Anders dan Matata had Minaku een lange voorgeschiedenis als partijlid – hij was een van de veelbelovende jongeren rond Katumba Mwanke (Kabila’s toenmalig top adviseur) en een van de meest loyale soldaten in de rangen van de macht. Hij werd verkozen in de provincie Bandundu, waar de score van Kabila veel hoger was dan algemeen werd verwacht. Het feit dat hij uit het westen van Congo afkomstig is, was erg belangrijk voor een regime waarvan de macht wortelt in het oosten.

Zes maanden later heeft Minaku veel van zijn uistraling verloren. Als parlementsvoorzitter was hij niet in staat om de 2/3 meerderheid voor de herziening van de grondwet van de grond te krijgen. Als co-organisator van de Concertations Nationales (samen met Kengo) was hij niet in staat een regering van nationale cohesie te vormen, en als secretaris-generaal van de presidentiële meerderheid, kon hij de openlijke dissidentie van een van de meest vooraanstaande coalitiepartners niet verhinderen. Vandaag ligt Minaku niet meer in koppositie.

De laatste maanden heeft de eerste minister Augustin Matata Ponyo zijn positie versterkt door het simpele feit dat het erg moeilijk bleek om hem te vervangen. Voor vele diplomaten in Kinshasa is Matata Ponyo die in april 2012 werd aangesteld, Kabila’s beste idee sinds de verkiezingen van 2011. De eerste minister vermeldt graag op de politieke scène dat hij de steun geniet van de internationale partners omdat hij op macro-economisch vlak competent is en enkele successen geboekt heeft. Dat mag dan wel zo zijn, diezelfde internationale partners beschouwen hem ook als een technocraat die enkel verantwoordelijk is voor de materie binnen zijn specifieke technische domeinen. De andere problemen (met inbegrip van veiligheid) worden rechtstreeks door de president behandeld zonder enige betrokkenheid van de eerste minister. Matata Ponyo zit een ministerraad voor die bijna nooit samenkomt en er is een totale breuk in de communicatie met sleutelfiguren van het regime zoals Minaku, de secretaris-generaal van de PPRD Evariste Boshab, de minister van informatie Lambert Mende, de minister van budget Mukoko Samba en minister van buitenlandse zaken Raymond Tshibanda (wiens reiskosten direct door de diensten van de het president worden betaald en niet door de regering).

Matata Ponyo beschouwt zich dan wel als een ideale Medvedev voor Kabila , de voornaamste reden waarom hij nog op zijn stoel zit is dat het regime de samenhang ontbeert om een regering van nationale cohesie te installeren.

De hertekening van het politieke landschap

Twee zaken zijn duidelijk:

De verdedigers van een grondwetswijziging hebben vaart en zelfvertrouwen verloren. Vandaag zijn de instructies blijkbaar om het niet meer in het openbaar over een grondwetswijziging te hebben. Dat betekent per definitie dat er nu meer hardop wordt nagedacht over de andere opties.

Het is erg onwaarschijnlijk dat de wind van de verandering enkel van de oppositie zal komen. Die blijft verdeeld maar is niet de enige die verdeeld is. De meerderheid is het ook. Niet alleen krijgen de tegenstanders van een grondwetsherziening binnen de meerderheid iedere dag meer speelruimte, er is onmiskenbaar ook een verder schrijdende vervreemding tussen het regime en zijn electorale basis.

Een aanzienlijk deel van de publieke opinie in de thuisprovincie van Kabila identificeert zich niet meer met de presiden

Een aanzienlijk deel van de publieke opinie in de thuisprovincie van Kabila identificeert zich niet meer met de president (enkele dagen geleden verliet Jean-Claude Muyambo, de voorzitter van SCODE, de meerderheid), en je kan je moeilijk voorstellen dat Noord-Kivu een Kabila-bastion blijft, nu zijn standbeeld door de bevolking van Beni wordt neergehaald.

In februari was al gebleken hoe makkelijk oppositieleider Vital Kamerhe in zijn thuisstad Bukavu en de volledige provincie Zuid-Kivu de massa op de been kreeg. En die drie provincies samen vormden nu eenmaal een belangrijk deel van Kabila’s achterban bij de vorige verkiezingen.

Een opmerkelijk geluid komt uit de hoek van oudere leiders van de Balubakat, Kabila’s eigen gemeenschap aan vaderszijde. Balubakat-politici die een rol speelden in het tijdperk van Mobutu, als oppositieleider of in het kamp van de Guide Suprême, zien een duidelijke parallel tussen de huidige situatie en het fin de régime van Mobutu. Wijlen de president had bij zijn inspanning om zijn rijk te bestendigen alle zin voor realiteit verloren en was de gijzelaar geworden van een kaste van mandarijnen die hem weghield van de dagelijkse verzuchtingen van het volk. Al Mobutu’s verdiensten werden vernietigd omdat hij de tekenen van de tijd niet had herkend.

Deze mensen vinden Kabila een groot leider is, die al veel voor het land heeft betekend. Hij maakte een eind aan de oorlog en startte met de heropbouw van het land. Hij bracht een begin van democratie en pluralisme. Als hij nu zijn ambt neerlegt, laat hij een duidelijke positieve balans achter. Hij zou een historische figuur worden en op zijn leeftijd heeft hij nog een schitterende toekomst na het presidentschap. Maar als hij te lang aan de macht vasthoudt, zou hij kunnen eindigen in dezelfde eenzaamheid als Mobutu: “We raden hem dus aan het ambt neer te leggen en zijn opvolging voor te bereiden, niet omdat we hem haten maar omdat we van hem houden. Hij is onze zoon.”

Wij geloven dat het politieke landschap binnenkort wel eens hertekend zou kunnen worden, en dat de dynamiek van deze verandering vanuit de huidige meerderheid zal komen, vanuit partijen en individuen die het belangrijk vinden dat Kabila’s mandaat niet zomaar wordt vernieuwd na 2016.

Deze verandering zou het huidige schema van meerderheid en oppositie zoals we het vandaag kenne wel eens kunnen overstijgen. Vital Kamerhe kan daarbij een belangrijke rol spelen: hij was vroeger een dichte medewerker en een goede vriend van Kabila, tot hij begin 2009 gedwongen werd ontslag te nemen als parlementsvoorzitter nadat hij openlijk kritiek had geleverd op de regeringsbeslissing om samen met het Rwandese leger op Congolees grondgebied operaties te ondernemen.

Hoewel Kamerhe op dit moment gedemoniseerd wordt door de regering en de president zelf, is hij altijd on speaking terms gebleven met enkele sleutelfiguren van het regime, met inbegrip van enkele familieleden van Kabila.

Drie andere sleutelfiguren:

Moïse Katumbi Chapwe

Bij ons onderzoek in april legden we een lange lijst aan van personen op die beschouwd werden (of zichzelf beschouwden) als mogelijke opvolger voor Kabila. Nu komt vooral één naam terug als je het daarover hebt met mensen in verschillende hoeken van het politieke landschap: Moïse Katumbi Chapwe, sinds maart 2007 de gouverneur van Katanga.

Katumbi is een succesverhaal op zich omwille van de positieve veranderingen en de nieuwe dynamiek in zijn provincie.

Katumbi is een succesverhaal op zich omwille van de positieve veranderingen en de nieuwe dynamiek in zijn provincie. Hij heeft een reputatie van geslaagd zakenman, manager en efficiënt organisator. Hij staat bekend als vrijgevig. Hij heeft de middelen en de looks voor een grootse campagne. Hij slaagt erin zijn charisma te versterken door de successen die hij boekt op vlak van ontwikkeling en als bezieler van de Katangese voetbalploeg T.P. Mazembe.

Zijn blanke joodse oorsprong zou als presidentskandidaat heel waarschijnlijk tegen hem gebruikt worden. Bovendien wordt hij door Kabila en diens familie bekeken met een zeker wantrouwen alhoewel recente contacten de kloof weer wat kleiner maakten. Bij het schrijven van dit artikel, wordt Katumbi verzorgd in een Londens hospitaal, waar men zijn lichaam poogt te zuiveren van de laatste sporen van een arsenicumvergiftiging van enkele jaren geleden.

Katumbi wordt tegenwoordig beschouwd als een van de weinige politici, misschien wel de enige, die in staat is om een indrukwekkend aantal kiezers te mobiliseren in de elf provincies van het land. Maar net als president Kabila heeft gouverneur Katumbi zijn intenties voor 2016 nog niet geuit.

Pierre Lumbi

Een tweede sleutelfiguur is Kabila’s veiligheidsadviseur Pierre Lumbi. Lumbi is een politicus met wortels in de civiele maatschappij. In de aanloop naar de verkiezingen van 2006 voorbereidde, richtte hij samen met Kabila’s vriend en medewerker Samba Kaputo de Mouvement Social pour le Renouveau op (MSR). Het was de bedoeling om de energie en ervaring van de civiele maatschappij samen te brengen in een politieke beweging die loyaal was aan Kabila.

Sinds de verkiezingen van 2006 maakt de MSR deel uit van de meerderheid en de regering. Vandaag is de MSR de op Kabila’s PPRD na grootste partij van de meerderheid in het parlement. De MSR is wel een coalitiepartner van het PPRD maar bleef steeds een autonome politieke kracht. Het geval van Nzangi Butondo maakte dat heel duidelijk.

In 2014 namen Lumbi de MSR erg duidelijk stelling in tegen de herziening van de grondwet.

Op 11 augustus 2013 werd het nationale parlementslid Nzangi Butondo gearresteerd nadat hij zich in een interview op een lokale vrije radio in Goma erg kritisch had uitgelaten over Kabila. Hoewel hij een parlementslid van de meerderheid was, bracht hij acht maanden door in de gevangenis. Lumbi en de partij bleven hem altijd verdedigen. In 2014 nam de MSR erg duidelijk stelling in tegen de herziening van de grondwet. Deze belangrijke barst op het oppervlak van de presidentiële meerderheid is een belangrijke stap naar het nieuwe landschap waar we het hierboven over hadden.

Verschillende andere partijen binnen de meerderheid (zoals de ARC, AFDC en vele andere) en zelfs individuen binnen de PPRD,hebben zich tot nu toe niet over deze kwestie uitgesproken omdat ze het moeilijk vinden zich uit te spreken over Kabila’s intenties die hij nog niet geuit heeft, maar in een later stadium zouden ze de MSR publiek kunnen bijtreden.

Oppositieleiders zoals Kamerhe, Nzanga Mobutu en personen uit andere provincies kunnen toetreden en zo de huidige frontlinie tussen oppositie en meerderheid openbreken. Het is het vermelden waard dat Pierre Lumbi, ondanks de “dissidentie” van zijn partij, zijn positie als adviseur van de president toch kan handhaven, wat een aanwijzing zou kunnen zijn dat Kabila voor het ogenblik alle opties openlaat.

Abbé Malumalu

De derde sleutelfiguur die een beslissende rol zou kunnen spelen in een eventuele machtswissel is abbé Malumalu. Hij leidde de verkiezingscommissie die de historische verkiezingen van 2006 georganiseerde. Hij deed dat toen als vertegenwoordiger van de civiele maatschappij. Na de verkiezingen was hij betrokken bij het vredesproces en de heropouw in Oost-Congo en in 20113 was hij de centrale figuur van de regering bij de onderhandelingen om de crisis van M23 op te lossen.

In de loop van de jaren is Malumalu geëvolueerd van een onafhankelijke status naar die van een hoog gewaardeerde en loyale medewerker van Kabila. In 2013 werd hij aangesteld als voorzitter van de CENI en belast met het organiseren van de volgende verkiezingen. Hij wordt door vele internationale observatoren beschouwd als een van de erg weinige mensen die technisch en organisatorisch in staat is om de commissie voor te zitten en de verkiezingen te organiseren.

Heel wat mensen denken dat Malumalu blind zal uitvoeren wat Kabila hem opdraagt maar dat is waarschijnlijk niet waar. Hij heeft een internationale reputatie te verdedigen.

Heel wat mensen denken dat Malumalu blind zal uitvoeren wat Kabila hem opdraagt maar dat is waarschijnlijk niet waar. Hij heeft een internationale reputatie te verdedigen. Hij kwam uit de verkiezingen van 2006 als autoriteit op het vlak van post-conflict verkiezingen. Hij startte een internationale school op, Ecole de Formation Electorale en Afrique Centrale (EFEAC), die expertise op dit vlak wil doorgeven. Het is onwaarschijnlijk dat Malumalu Kabila zal volgen tot op een punt waar zijn geloofwaardigheid en toekomst als een internationale expert zou beschadigd worden.

Sinds 15 september lijken de kansen op een machtswissel in 2016 te stijgen. oïse Katumbi, Pierre Lumbi and Apollinaire Malumalu zouden daarbij een belangrijke rol kunnen spelen. Katumbi is wellicht de enige Congolese politicus die een succesvolle campagne in het hele land kan voeren, de partij van Lumbi was de eerste elangrijke politieke kracht binnen de meerderheid die zich publiek distantieerde van de aanhangers van een grondwetsherziening, Malumalu is waarschijnlijk de enige Congolees met de technische, politieke en diplomatieke vaardigheden om dit complexe verkiezingsproces in een relatieve autonomie tot stand te brengen.

Vanzelfsprekend zal het hele debat onmiddellijk van inhoud, toon en vorm veranderen op het ogenblik dat Kabila een beslissing neemt en meedeelt wat hij zelf echt wil.

2016?

De aandrang om met te grondwet te jongleren om Kabila een nieuw mandaat te geven lijkt, tenminste op dit moment, achter ons te liggen. In ons artikel in juni suggereerden we dat het te verwachten valt dat, als het moeilijk blijkt de grondwet te wijzigen, het regime wel eens op de rem zou kunnen staan: als het niet haalbaar is om Kabila een derde mandaat te geven, dan loont het misschien de moeite om hem zo lang mogelijk in zijn tweede mandaat te houden, en op die manier de kaap van 2016 te nemen.

Deze strategie kan verschillende vormen aannemen. Onveiligheid en het gebrek aan financiële middelen zijn enkele van de redenen die ingeroepen zouden kunnen worden omde verkiezingen niet op tijd te organiseren. Op dit ogenblik lijkt de administratieve volkstelling de meest aangewezen weg. Deze volkstelling wordt door een wetswijziging in 2013 opgelegd en heeft als doel om de verdeling van de zetels tussen de verschillende kieskringen te herdefiniëren. Tot nu toe gebeurt dat op basis van de geregistreerde kiezers. Door de wetswijziging moet dat in de toekomst gebeuren op basis van het bewonersaantal.

De schatting is dat zo’n volkstelling twee tot vijf jaar gaat vergen.

Om dit te doen heeft Congo onlangs de Office Nationale pour l’ Identification de la Population (ONIP) in he tleven geroepen, geleid door politieke zwaargewichten Adolphe Lumanu Sefu en Geneviève Inagosi Kasongo. De schatting is dat zo’n volkstelling twee tot vijf jaar gaat vergen.

De volkstelling heeft betrekking op de verdeling van parlementszetels tussen kieskringen, maar is niet van toepassing op de presidentsverkiezingen. Die worden georganiseerd binnen één kieskring, namelijk de Democratische Republiek Congo zelf. Je hebt helemaal geen telling nodig om een president te kiezen.

In principe kan je de presidentsverkiezingen loskoppelen van de parlementsverkiezingen. Technisch gezien kan dat perfect maar politiek gesproken is dat problematisch. De kans is namelijk reëel dat, als je eerst de president en later het parlement kiest, de oppositie tussen de twee stembeurten leegloopt omdat een heleboel mensen zich aan de kant van de overwinnaar zouden scharen. Dat zou de ontwikkeling van democratie en pluralisme in Congo vermoedelijk niet bevorderen. Maar de optie bestaat.

Een tweede optie is simpel: het parlement kan kiezen voor overgangsmaatregelen om de wet van 2013 te begeleiden, en bijvoorbeeld een mandaat geven aan de CENI om de verkiezingen in 2016 te organiseren met een zetelverdeling die gebaseerd is op de kiezers en niet op de bevolking (zoals het was vóór de wet van 2013). Er zou wellicht toch een zekere vertraging zijn maar dathoeft niet het einde van de wereld te zijn. Zolang er een geloofwaardig proces is met een geloofwaardig routeplan, gesteund door de meerderheid van de politieke klasse, valt daar mee om te gaan. We zagen dat al in 2005, toen de transitieperiode moest eindigen. Die is indertijd ook met een jaar verlengd en de verkiezingen werden uiteindelijk in 2006 gehouden.

De derde optie is de presidents- en wetgevende verkiezingen uit te stellen tot na de volkstelling, wat ons vermoedelijk een heel eind verder dan 2016 zou brengen.

Het is een kwestie van politieke wil. De beslissing moet worden genomen door parlementsleden die het misschien aantrekkelijk vinden om hun lucratief mandaat enkele jaren te rekken. Maar het parlement zal zijn verantwoordelijkheid moeten opnemen.

Manya Riche werkte vele jaren in diverse Congolese instellingen met betrekking tot het vredes- en democratiseringsproces. Deze ervaring heeft haar een groot strategisch inzicht verschaft in politieke problemen in Congo en Centraal-Afrika, en persoonlijke toegang tot sleutelfiguren op het hoogste niveau. Ze werkt nu als een onafhankelijke consultant en is een coördinerend lid van het Congo Peace Center, dat deel uitmaakt van de Leerstoel Conflict en Ontwikkeling van de Universiteit A&AM van Texas.

Kris Berwouts werkte de laatste 25 jaar voor verschillende Belgische en internationale NGO’s met de focus op de opbouw van de vrede, verzoening, veiligheid en democratische processen. Tot 2012 was hij directeur van EurAc, het netwerk van Europese NGO’s voor lobby rond Centraal-Afrika. Hij is nu onafhankelijk consultant en schrijver. Hij werkt aan een boek over de conflicten in Oost-Congo voor de uitgeverij ZED Books. 

Dit artikel werd vertaald door Andries Termote

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.