Latijns-Amerika gebruikt de straat als het echte parlement

Latijns-Amerika is berucht en beroemd om zijn revoluties en militaire dictaturen. Stedelijke en landelijke guerrillagroepen daagden tijdens de jaren zestig en zeventig de autoritaire regimes uit. Protest vond binnenshuis plaats. Zo klopten Chilenen tijdens de militaire dictatuur van Pinochet thuis op potten en pannen om van zich te laten horen, zonder fysieke repressie. Maar er was ook dapper protest op straat.

Michiel Baud, historicus en hoogleraar Latijns-Amerikastudies aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het CEDLA, plaatst strijdbaar Latijns-Amerika in de geschiedenis van het continent: Latijns-Amerika kent volgens de hoogleraar een “onvolkomen” democratie. De regels ontwikkelden zich niet zo veel anders dan die in Europa, maar de toegang tot de politieke besluitvorming en de rechtspraak was er veel moeilijker. Dit was een gevolg van de scherpe sociale en etnische scheidingslijnen die de Latijns-Amerikaanse samenlevingen kenmerkten, vertelt Baud.

In de twintigste eeuw leidde dit tot grote straatprotesten van de (socialistische) vakbonden. Baud vertelt dat het gewicht van de straat nog belangrijker werd door de opkomst van de nieuwe populistische leiders in de jaren veertig. ‘Straatprotesten kunnen dus gezien worden als de authentieke stem van het volk, dat nergens anders gehoord wordt. Maar ook als een onderdeel van politieke machtsvorming en soms het gevolg van politieke manipulatie’, aldus Baud.

De sociale bewegingen probeerden hun afwezigheid in het politieke debat op straat te compenseren.

Vanaf de jaren zestig en zeventig probeerden autoritaire regeringen op hardhandige manier hun ontwikkelingsmodel door te drukken. ‘Dit had paradoxaal genoeg een opleving van de sociale bewegingen tot gevolg. Als de “stem van de civil society” probeerden zij hun afwezigheid in het politieke debat op straat te compenseren.’

Bij de overgang van de (militaire) dictaturen naar democratieën maakten guerrillatactieken plaats voor openlijke acties op straten en pleinen om democratische verworvenheden kracht bij te zetten. Dit is tot op vandaag een belangrijk instrument van sociale bewegingen op het continent.

De acties in de publieke ruimte passen zich aan de omstandigheden aan en gaan van op potten en pannen slaan bij de cacerolazo (grote pot in het Spaans), apagones waarbij burgers uit protest gezamenlijk alle lichten uit doen tot sentadas waarbij de bevolking samenkomt en neerzit om de publieke ruimte in te nemen. Ook wegblokkades zijn een veel voorkomende manier om ongenoegen te uiten op het continent. Manifestanten slagen er zo soms in de bevoorrading van de steden af te sluiten en overleg met de autoriteiten af te dwingen.

Burgers in Latijns-Amerika kwamen de afgelopen weken weer in grote getallen de straten op om onrecht aan te klagen; creatief en soms nadrukkelijk zonder politieke kleur.

‘De strijd in Latijns-Amerika komt vaak vanuit het idee van het collectieve, de gemeenschap.’

Paulina Játiva, Ecuadoraanse activiste, feministe en gemeenschapspsycholoog, plaatst het samenkomen op straat in Latijns-Amerika in de traditie van de minga. Dit is een vorm van samenwerken in de Andescultuur om een gezamenlijk werk van de gemeenschap uit te voeren, zoals een weg aanleggen of een huis repareren. ‘De gemeenschap neemt de straten in om samen dingen op te bouwen. De strijd in Latijns-Amerika komt vaak vanuit dit idee van het collectieve, de gemeenschap’, aldus Játiva.

De sociale media en alternatieve internetmedia spelen vandaag een belangrijke rol in de organisatie van nieuwe gemeenschappen en de berichtgeving over straatprotest. MO* sprak met enkele activisten en journalisten, en hoe zij vandaag het belang van de straat en de media in hun activisme zien.

De Dwaze Moeders houden aan

De Madres de la Plaza de Mayo, de zogenaamde Dwaze Moeders van het Mei-plein in Buenos Aires, zijn misschien wel de meest emblematische straatactivisten op het continent. De Moeders zagen tijdens de Argentijnse militaire junta van 1976 tot 1983 machteloos toe hoe hun kinderen verdwenen. Veertien moeders kwamen voor de eerste keer samen op 30 april 1977 op zoek naar antwoorden en hun kinderen.

Er was een samenscholingsverbod, dus haakten ze de armen in elkaar en liepen twee per twee rondjes op het plein.

Er was een samenscholingsverbod, dus haakten ze de armen in elkaar en liepen twee per twee rondjes op het plein. Hun wekelijkse acties droegen er toe bij dat er internationaal bewustzijn ontstond voor wat er zich afspeelde tijdens de dictatuur in Argentinië. Vanaf die dag kwamen de moeders eerst vrijdag en daarna iedere donderdag om 15h30 samen op de Plaza de Mayo om de verdwijning van hun kinderen aan te klagen.

De Moeders en hun witte doek op het hoofd staan tot op vandaag symbool voor de strijd tegen mensenrechtenschendingen in Latijns-Amerika. De Moeders herdachten op 30 april - 2037 rondjes verder - hun veertigjarig bestaan.

Amper elf dagen na de acties op 30 april zagen de Moeders zich genoodzaakt weer de straat op te komen als protest tegen de zogenaamde 2x1 wet.

De 2x1 wet had tot doel langdurige opsluiting bij voorhechtenis tegen te gaan. Na twee jaar voorhechtenis zou iedere dag in afwachting van een uitspraak voor twee dagen gelden. Deze wet werd in 2001 afgeschaft omdat ze in de realiteit de procestijd niet inkortte. Het hooggerechtshof sprak zich op 4 mei uit in de specifieke zaak van Luis Muina die in 2011 tot dertien jaar veroordeeld was voor ontvoering en foltering tijdens de dictatuur. Drie van de vijf rechters oordeelden dat Muina onder de 2x1 wet valt.

Mensenrechtenorganisaties beschouwen de uitspraak als een terugval voor een land dat een voorbeeld is in het vervolgen van schuldigen van de militaire dictatuur.

Cosecha Roja is een online communicatiemedium dat veiligheid ‘vanuit een breder standpunt wil aanpakken, waarbinnen de mensenrechten en gendergelijkheid voorop staan’. Het stelt zich ook tot doel een netwerk te zijn van uitwisseling en opleiding in rechterlijke journalistiek. Deze organisatie deed de oefening en lichtte vijf minder bekenden uit de 270 mensenrechtenschenders die met 2x1 kunnen vrijkomen.

Op 10 mei kwamen Argentijnen massaal samen in de hoofdstad onder het lemma nunca mas (nooit meer), geleid door de Moeders van de Plaza de Mayo. Het straatprotest bracht uiteenlopende groepen Argentijnen samen van mensenrechtenorganisaties, sociale groepen, studentenbewegingen, politieke groepen, en Argentijnen van verschillende afkomst en leeftijden.

Cosecha Roja beschreef de dag als volgt: ‘De onmiskenbare energie van Argentijnen schudt het land door elkaar. Na vijf dagen van debat en discussies, naar aanleiding van wat misschien de belangrijkste manifestatie is sinds de terugkeer van de democratie, lijkt de intentie van de drie rechters van het hooggerechtshof die de genocideplegers wilden bevrijden te begraven.’ Online nieuwsmedia en sociale media gaven de verzamelplaatsen voor de manifestatie op voorhand op. De kroniek van Cosecha Roja beschrijft hoe iedereen de op straathoeken uitgedeelde witte hoofddoekjes in de lucht stak.

Ook in de provincies was er protest met de respectievelijke alternatieve berichtgeving. Een fotoreportage van El Diario El Otro titelt: ‘Nee aan de 2x1, een overwinning van het volk‘

Een woordvoerder van het Red de Acción Fotográfica, een collectief van onafhankelijke fotografen, vertelt dat de straatprotesten die Argentinië momenteel beleeft grote effecten heeft. Er zouden volgens de fotograaf op 10 mei meer dan zeshonderdduizend mensen zijn samengekomen op de Plaza de Mayo. Het was te zien op televisie, te horen op de radio en te lezen in de kranten en op het internet.

Toch heeft de fotograaf het over een beperkte persvrijheid, waardoor de alternatieve media een heel belangrijke rol krijgen. De straatprotesten worden volgens de fotograaf beantwoord met sterke repressie. ‘In de publieke ruimtes komen we in actie. We staan allemaal achter dezelfde motivatie en de pijn van de ander is onze pijn, de sociale realiteit die andere beleven overvalt ons ook. Daarom mogen we de 2x1 wet niet aanvaarden.’

Diezelfde ochtend keurde de Senaat unaniem een wet goedg om het voordeel van de 2x1 te verbieden voor veroordeelden van het schenden van mensenrechten, genocide en oorlogsmisdaden. Het belang van straatprotest werd in de namiddag met de manifestatie met terugkerende kracht bevestigd.

Een nieuwe generatie strijdvaardige vrouwen

Vrouwen van de feministische beweging #Ni Una Menos, Niet Een (vrouw) Minder (door gendergeweld), riepen in april ‘een vergadering samen in openlucht’ op dezelfde Plaza de Mayo in Buenos Aires. In de nasleep van de woede van weer een feminicide kwamen honderden vrouwen van de Argentijnse vrouwenbeweging samen. Ni Una Menos is geen geïsoleerde organisatie: leerkrachten en studenten van de Nationale Universiteit van Buenos Aires, familie en vrienden van vrouwelijke activisten waren erbij.

Net als bij de Moeders van de Plaza de Mayo op zoek naar hun verdwenen kinderen, komt de vrouwenbeweging samen uit noodzaak. Het sleutelwoord bij de acties is solidariteit. Veertig jaar nadat de Moeders met de armen in elkaar gehaakt het verbod op samenkomen uitdaagden, was de laatste vergadering van Ni Una Menos een creatief samenkomen voor gerechtigheid.

De journaliste Cecilia González beschrijft de avond: ‘…terwijl velen deelnemen aan de vergadering, zingen anderen, dansen ze, delen ze knuffels uit, ze voeren theater op, poseren met hun actieborden, verzamelen handtekeningen, zetten exposities op, zingen. De creativiteit is oneindig. Wat hen samenbrengt: de noodzaak om het macho-geweld aan te klagen en te bevechten.’

Het recht op abortus in de publieke ruimte brengen

De feministische strijd in Argentinië heeft verschillende strijdpunten, vaak via de straat en de openbare ruimte opgeëist.

De Socorristas zijn feministische activisten die in heel Argentinië informatie in verband met veilige abortus verschaffen en vrouwen hierin vergezellen. Ze sluiten zich aan bij de Nationale Campagne voor het Recht op Legale, Veilige en Gratis Abortus.

‘De vrouwen ontmoeten andere vrouwen en weten dat ze op een pleintje in de stad over abortus kunnen praten.’

Dahiana Belfiori maakt deel uit van de Socorristas En Red en schreef het boek Pink Code. Abortion stories. Belfiori vertelt dat zowel de reële als de symbolische publieke ruimte voor de Socorristas heel belangrijk is. Ze legt uit dat op verschillende manieren aanwezig zijn in de publieke ruimte deel uitmaakt van hun strategie: ‘We hebben verschillende manieren om de publieke ruimte in te nemen: We gebruiken de publieke ruimte voor straatacties. Maar ook de ondersteuning van vrouwen die ons contacteren voor informatie over veilige abortus gebeurt in de publieke ruimte, op een plein of in een café. Initieel waren dit individuele ontmoetingen, maar gezien het grote aantal vragen die we ontvangen gebeurt dit nu collectief. Dit brengt vrouwen samen in de publieke ruimte waardoor er andere betrokkenheden ontstaan. We brengen deze anders private discussies over abortus naar buiten. De obers van de bars weten bijvoorbeeld wat er aan de hand is en geven ons de ruimte. De vrouwen ontmoeten andere vrouwen en weten dat ze op een pleintje in de stad over abortus kunnen praten.’

Het symbolisch recht van de vrouw op de straat

De Ni Una Menos-beweging mobiliseerde feministen op heel het continent, ook in Ecuador. In het Zuid-Amerikaanse continent vond in maart ook de zesde Marcha de las Putas plaats om op straat te kunnen komen zonder het gevaar voor geweld en aanrandingen.

‘Wij gaan de straat op om symbolisch ons recht op te eisen dat de straat, het leven, ook van ons is’

Játiva vindt het idee van de feministische beweging om de straat in te nemen interessant. ‘Vanuit de traditionele opdeling van de rollen tussen man en vrouw, bevond de vrouw zich in de private ruimte’, legt ze uit. ‘De vrouwen in Latijns-Amerika moesten, gezien het koloniale verleden en de invloed van de kerk, binnenshuis blijven. Dus de straat opgaan voor protest heeft ook te maken met het doorbreken van deze rollenverdeling en de werkruimte van de vrouw uit te breiden.’

‘Wij kunnen ons ook in de publieke ruimte begeven, we kunnen samen de straat op gaan.’ Játiva beschrijft hoe vrouwen de straat innemen als groep, ‘vanuit zusterschap, empathie, solidariteit, vanuit het gemeenschapsgevoel.’

Ze vertelt dat aan feministen soms wordt gevraagd waarom ze de straat op gaan om te protesteren ‘terwijl er toch gelijkheid is’. Wel: ‘Wij gaan de straat op om geen angst meer te voelen en vanuit de minga samen te werken, niet aan huizen of wegen, maar om onszelf opnieuw uit te vinden, om de mogelijkheid te hebben om te dromen en rustig alleen de straat op te gaan. De straat is gevaarlijk dus moeten we altijd samen zijn, want de straat is van de mannen, de straat is nooit van de vrouwen geweest. Wij gaan de straat op om symbolisch ons recht op te eisen dat de straat, het leven, ook van ons is’, besluit Játiva.

Woelig Brazilië

Eind vorige maand lag het openbare leven in de grote steden van Brazilië stil tijdens de eerste landelijke staking in meer dan twintig jaar. Vakbonden en sociale organisaties brachten miljoenen werknemers van het openbaar vervoer, het onderwijs, de petroleumsector, en ook de banksector op de been.

De algemene staking en straatacties waren een reactie op de pensioenhervormingen en een aanpassing van de arbeidswetgeving. Volgens President Temer is de pensioenleeftijd omhoog trekken en snoeien in de pensioenuitkering noodzakelijk om de financiële problemen van het land op te lossen. Brazilië gaat door een van de ergste recessies ooit. Ook de werkeloosheid ligt erg hoog.

Erick Dau, fotograaf en journalist uit Rio de Janeiro, legt uit dat de regering nog veel meer antisociale maatregelen heeft genomen, zoals het bevriezen van de sociale uitgaven voor de volgende twintig jaar. ‘Deze regering heeft niet de intentie om veranderingen door te voeren om het leven te verbeteren van zij die het meest in nood zijn’, vindt Dau.

Sinds in 2013 de protesten uitbraken over de verhoging van de prijs van het openbaar vervoer – en de eis voor een algemene verbetering van de publieke voorzieningen - is het niet meer echt rustig in de straten van Brazilië.

Er was ongenoegen over de hoge uitgaven voor de Wereldbeker voetbal en de Olympische spelen, gevolgd door voor- en tegenmanifestaties over de afzettingsprocedure van ex-president Dilma Rousseff. En dan is er corruptie, volgens de peilingen een van de grootste zorgen van de Brazilianen.

Over deze aanhoudende protesten van uiteenlopende groepen vertelt Dau: ‘De straten zijn traditioneel een ruimte voor de strijd van links. Niettemin nam parallel met de economische crisis, en vooral vanaf 2013, de sociale polarisatie sterk toe in Brazilië. Rechts besefte dat ze meer ruimte moest veroveren voor hun agenda, inclusief bij de economisch minder sterke klassen.’ Dau legt uit dat er zo bewegingen die nooit bestonden, die nooit een sociale basis hadden, groot konden worden in heel weinig tijd. ‘Ze hebben veel middelen om te investeren, en vooral de onvoorwaardelijke steun van de grote media’, aldus Dau. Volgens de fotograaf zijn de beperkingen van deze groepen ondertussen wel duidelijk. ‘Veel van hun leiders zijn betrokken bij corruptieschandalen, en hun capaciteit tot mobilisatie is niet meer dezelfde.’

‘De straten zijn traditioneel een ruimte voor de strijd van links.’

Na een woelige politieke en economische periode ligt ook Michel Temer, die vorig jaar het presidentschap overnam van Rousseff, onder vuur. Fábio Pimentel São Mateus van de Braziliaanse Beweging van de Landloze Boeren (MST) vertelt dat de algemene staking vorige maand de soberheidsmaatregelen van de regering Temer wil tegenhouden: ‘De sociale organisaties en de Braziliaanse arbeiders kwamen de straat op om te eisen dat hun rechten niet verloren gaan. We willen bovendien aanklagen dat de huidige regering Temer een onwettige regering is die via een coup aan de macht kwam.’

Ex-presidente Dilma Rousseff werd vorig jaar na een impeachmentprocedure van de macht gehaald omdat ze budgetregels overtreden zou hebben. Brazilië-professor Kees Koonings beschreef de impeachment op MO* als ‘een politieke afrekening op een manier die de grondwet tot over de rand uitrekt.’ Huidig president Temer staat voor neoliberale veranderingen die volgens de president nodig zijn om Brazilië terug aantrekkelijk te maken voor buitenlandse investeerders.

Stedelijk en ruraal protest

Temer krijgt het niet alleen moeilijk door stedelijke acties die het land stilleggen. Eind april kwamen meer dan drieduizend inheemse Brazilianen van verschillende stammen samen voor het parlement in Brasilia om de afbakening van hun land te eisen. De beelden van de acties zijn betekenisvol: inheemse Brazilianen die in hun traditionele kledij, met pijl en boog, in de betonnen hoofdstad Brasilia opkomen voor hun grond. Brasilia werd mede gebouwd om zogenaamd het achterland van Brazilië te “ontwikkelen”.

Volgens Dau zijn er gezamenlijke punten in de eisen van de inheemse bevolking en de inwoners van de grote steden: ‘De strijd voor de erkenning van rechten binnen een systeem dat er steeds minder in slaagt het minimale te voorzien om te kunnen overleven. Het is duidelijk dat sommigen vechten voor grond, anderen bijvoorbeeld voor transport, maar het zijn strijdpunten tegen eenzelfde vijand.’

De verschillen tussen de eisen van beide groepen zijn volgens Dau te kaderen in een historisch perspectief. ‘Ze hebben gedurende meer dan vijfhonderd jaar alles van de inheemse bevolkingsgroepen afgenomen. Wij hebben niet de materiële en spirituele mogelijkheid om hun lijden te begrijpen. Zelfs vandaag nog worden zij vervolgd met een grote brutaliteit. De fotograaf vertelt dat de activist in de stad traangas inademt, met rubberkogels wordt bekogeld, soms zelfs dodelijke kogels. Voor de inheemse groepen is deze repressie de regel,’ vervolgt Dau. Hij zegt dat wanneer de inheemse bevolking een strijd levert ze hun leven op het spel zetten. De fotograaf besluit: ‘De historische vervolging van de inheemse volken blijft vandaag heel actueel en extreem brutaal, en wij in de stad komen het niet eens te weten.’

De straat als alternatief voor de politiek

Volgens Pimentel heeft de elite in Brazilië de controle over het parlement en de wettelijke macht en heeft ze daarom vrij spel. Ook voor Dau staat het parlement, met al zijn corruptie, ver van het volk en biedt het daarom niet de plaats voor politiek debat. Verkiezingen kunnen volgens de fotograaf niet garanderen wat de meerderheid wil.

De georganiseerde strijd van de bevolking is volgens Dau de manier om dingen te bereiken. Dit ziet hij niet alleen gebeuren met manifestaties in de straten, maar ook door pleinen, fabrieken, werkplaatsen, scholen, en gebouwen van de regering in te nemen. ‘Het innemen van publieke ruimtes is definitief het enige alternatief dat ons overblijft. De overheden proberen deze ruimte in te nemen, met een discours of propaganda, of letterlijk met politiemacht’, aldus Dau.

Pimentel plaatst ook de media in Brazilië in de machtsstrijd. Hij vertelt dat er zes of acht families zijn die alle nationale media controleren, de kranten, de televisiekanalen, en de radio. Pimentel legt uit dat de sociale organisaties de steun van de alternatieve media hebben. Maar die nemen volgens hem een disproportioneel kleine ruimte in in vergelijking met de grote media. De activist besluit dat de sociale organisaties de straat hebben als actieterrein: ‘De straat is een belangrijke ruimte die altijd al de plaats is geweest om aan de maatschappij ons standpunt mee te geven. De straat en stakingen zijn historisch manieren die het Braziliaanse volk zich eigen heeft gemaakt voor hun strijd.’

‘De onafhankelijke fotografie en videografie zijn een onmisbaar instrument voor de verdediging van de democratie’

Ook Dau vindt dat de alternatieve media in de huidige situatie van Brazilië heel belangrijk zijn: ‘Ze nemen het op zich om de ideeën en acties van oppositiegroepen bij de bevolking te brengen. Voor deze standpunten is er geen plaats in de grote traditionele media.’ Fotografen hebben volgens Dau een speciale rol in het uitvoeren van deze opdracht. ‘Zij zijn verantwoordelijk voor de analyse van de situatie en om zaken aan te klagen. De onafhankelijke fotografie en videografie zijn vandaag een onmisbaar instrument voor de verdediging van de democratie’, aldus Dau.

Live vanuit de straten van Brazilië

Afgelopen woensdag berichtte de grote mediagroep O Globo over een geluidsopname waarop Temer akkoord gaat met het betalen van zwijggeld aan ex-parlementsvoorzitter Cunha. Ondernemer Joesley Batista, eigenaar van het wereldwijd grootste vleesconcern JBS, maakte de opname in het geheim in ruil voor strafvermindering in een corruptieonderzoek. Het hooggerechtshof startte donderdag een onderzoek naar Temer voor belemmering van de rechtsgang.

Temer noemde de aantijgingen frauduleus en liet weten: ‘Ik zal niet opstappen, ik herhaal: ik zal niet opstappen.’ Brazilianen stappen langs hun kant de straat op. De dagen na de bekendmaking kwamen overal manifestanten op straat. De alternatieve media gaven de verzamelpunten mee. Op zondag bezetten Brazilianen in alle hoofdsteden in het land de straten om #ForaTemer (Temer buiten) en nieuwe verkiezingen te eisen.

Dau vertelt dat sinds deze bekendmaking de acties in de straten langs beide kanten radicaler zijn geworden. De fotograaf beschrijft hoe de dag na de revelaties het optreden van de ordediensten heel gewelddadig was, maar ook de roep van de manifestanten was directer: ‘Temer buiten’, ‘verkiezingen’, ‘de arbeiders aan de macht.’

Gisteren was er een grote mars naar hoofdstad Brasilia gepland om het ontslag van de president te eisen. In heel het land waren er weer manifestaties. Volgens Dau zijn de resultaten van de acties heel belangrijk voor de uitkomst van de crisis.

Straatjournalistiek in Venezuela

Sinds de rechterlijke macht in Venezuela eind maart het parlement ontbond - de enige plek waar de oppositie nog op legale manier een stem had – heeft de oppositie de weg van de straat gekozen. Het hooggerechtshof draaide een deel van de beslissing terug, maar het parlement bleef beperkt in zijn actieterrein en de straatacties houden aan. De oppositie heeft er ondertussen 54 dagen van straatprotest opzitten.

Onafhankelijke professionele fotografen bewegen zich op de voorgrond van het actieterrein om de beelden van de protestmarsen, en het repressief optreden van de ordediensten, de wereld in te sturen. Ook burgers zijn belangrijke berichtgevers. De sociale media van vele Venezolanen veranderden in een nieuwsstroom over de protesten. Video’s en berichten van internationale media, nationale internetmedia, Twitter, berichten van oppositieleden, en burgers die met hun mobiele telefoon foto’s en video’ vastleggen, geven een inkijk in de straatprotesten. Iconische beelden van de mars, zoals de vrouw die alleen een tank trotseert, verschijnen op sociale media in allerhande kwaliteit.

Het Committee to Protect Journalists bericht over aanhoudingen, verwondingen en het in beslag nemen van materiaal van journalisten. Het Comité stelde daarom een advies op voor journalisten om zich te beschermen bij het berichten over de protesten in Venezuela. Het hardhandig afpakken van materiaal gebeurt niet alleen bij professionele journalisten. Er doen berichten de ronde dat ordediensten de telefoons van manifestanten afnemen om te voorkomen dat de beelden van de marsen naar buiten komen. Het netwerk Rerporte Ya geeft workshops en info over het gebruik van sociale media voor wat ze Burgerjournalistiek noemen.

Om te weten wat er gebeurt moet je je een weg banen tussen de vele internetmedia en groepen op sociale media.

Het gevaar van beelden die uit hun context zijn gehaald is reëel. Zo deed een beeld van een manifestant in vlammen de ronde op sociale media. De link met het gewelddadig optreden van de ordediensten zonder de context is gemakkelijk gelegd. Meer uitleg bij de beelden vertellen verschillende verhalen.

Om te weten wat er gebeurt moet je je een weg banen tussen de vele internetmedia en individuen en groepen op sociale media, die noodgedwongen de taak van berichtgeving op zich hebben genomen. De toon van sensatiemedia verschilt met die van kwaliteitsvolle journalistieke projecten. Maar geen enkel onafhankelijk medium kan onder de extreme situatie uit. Het blijft een moeilijke taak de werkelijkheid waarheidsgetrouw, en toch met de betrokkenheid die de situatie verdient weer te geven.

Volgens de lokale ngo het Observatorio Venezolano de Conflictividad Social (OVCS) vonden er sinds het begin van de protesten op 1 april 1208 protesten plaats met 71 doden tot gevolg. Parallel met de protesten zijn er meldingen van plunderingen door zowel de ordediensten als de bevolking die al maanden, eigenlijk jaren, met de tekorten aan voedsel en medicijnen, moeten omgaan.

De mensenrechtenorganisatie Provea beschrijft de protagonisten van de protesten in Venezuela als een generatie van millenials. Hun culturele referentie is de digitale cultuur en hun sociale referenties zijn de Arabische lente en de studentenprotesten in eigen land van 2014. Het protest op straat heeft volgens de organisatie niettemin een intergenerationeel karakter met burgers van verschillende leeftijden.

Afgezien van de ontelbare video’s van straatprotesten die tegen oorlogscènes aanleunen, zijn er vele vreedzame bijeenkomsten. Een greep uit de protesten toont acties in de openbare ruimte – in Latijns-Amerikaanse traditie – aangepast aan de omstandigheden, veelvoudig en origineel: de “moeder van alle marsen”, de mars van de stilte in herinnering van de slachtoffers van de protesten, een plantón om de hoofdwegen van Caracas stil te leggen, een volksvergadering om de balans van de protesten en de mensenrechtenschendingen te bespreken, marsen om tot bij de ombudsdienst in het centrum van Caracas te komen, een cacerolazo tegen het voorstel van Maduro om een wetgevende vergadering samen te stellen, de mars van de bejaarden, de mars van de Moeders op Moederdag, straatacties van artiesten, les op straat, muurschilderingen, een violist die de nationale hymne van Venezuela speelt middenin botsingen tussen manifestanten en de ordediensten, wegblokkades, joggers die vrijheid roepen, de mars van de fakkels in herinnering aan de slachtoffers en bijna dagelijkse protestmarsen op de hoofdwegen van Caracas.

 

Maduro bewandelt parallel met de protesten een ander podium. In een video op zijn Facebook-pagina neemt hij een vlinder op zijn hand. In een andere video zit hij in een kabelbaan en kijkt rustig uit over ‘mooi Caracas in vrede’. Met de protesten in het kielzog is dit steeds moeilijker. In april ging er op de sociale media een video rond waarop boze Venezolanen Maduro bekogelden met eieren.

In een land met een grote diaspora en waar volgens resultaten van een Datin Corp poll in 2016 57 procent van de geregistreerde stemmers (12 milioen Venezolanen) het land wil verlaten, brengen de sociale media de protesten over de grenzen heen. Venezolanen in Miami, Madrid en Chili kwamen zaterdag nog bijeen om de situatie aan te klagen. Ook Venezolanen in België organiseerden bijeenkomsten tegen de regering Maduro. De Venezolaanse diaspora maakt onlosmakelijk deel uit van de protestacties.

#EenDagZonderJournalistiek

Persvrijheid is een heikel punt in Latijns-Amerika. Mexico reageerde deze maand geschokt op de moord op de gerenommeerde journalist Javier Valdez die schreef over de drugsoorlog die het land verscheurt. Valdez is de zesde journalist die dit jaar vermoord wordt in Mexico.

De hashtag #EenDagZonderJournalistiek bood online een forum om cijfers over de onveiligheid van journalisten te publiceren en verontwaardiging uit te drukken. Verschillende kranten in Mexico publiceerden de dag na de moord op Valdez geen nieuws en hun medewerkers kwamen in protest de straat op. Digitale media zoals Animal Politico toonden slechts een zwarte hoofdpagina met foto’s van vermoorde journalisten.

Een plein, een digitaal platform en de Amazone

De media in Latijns-Amerika hebben uiteenlopende relaties met de politieke machtshebbers en met zij die de straat opgaan. In een land zoals Brazilië steun(d)en machtige mediaconglomeraten een politieke elite. De nakende val van Temer toont echter hoe deze dynamieken niet vastliggen. Dau zegt hierover dat de grote media hun steun voor de regering laten vallen. De aantijgingen zijn te sterk, zelfs voor de grote media die altijd politiek rechts steunden. ‘Temer blijven steunen op een moment dat volgens peilingen van voor de aantijgingen 85 procent van de bevolking nieuwe verkiezingen wil, doet de geloofwaardigheid geen goed’, aldus Dau.

‘Langs de andere kant’, merkt Dau op, ‘moeten de alternatieve media de details blijven onderzoeken die nog niet gepubliceerd zijn. Er zijn aanklachten tegen honderden politici’. De fotograaf benadrukt dat ze er niet op kunnen vertrouwen dat de grote communicatiemedia al het werk doen. ‘Hun engagementen blijven met de machtigen en rijken van het land’, aldus Dau.

Het activistische karakter van vele onafhankelijke of alternatieve media doet niet af aan de werkelijkheid. Ze bieden vaak een andere semantische benadering tot de werkelijkheid, met nieuwe gevoeligheden om via de journalistieke taal sociale paradigma’s uit te dagen. Zo probeert het Ecuadoraanse feministische online tijdschrift La Periódica het ‘dominante, traditionele, conventionele discours over de realiteit te transformeren. We geloven dat alleen het bewuste woord nieuwe sociale paradigma’s kan creëren en her-creëren.’

Sociaal activisme in Latijns-Amerika heeft alles te maken met een podium.

Sociaal activisme in Latijns-Amerika heeft alles te maken met een podium; of dat nu een podium in de kunst, een straatmuur voor een leuze, straten en pleinen voor protestacties, of een digitaal platform voor alternatieve berichtgeving is; onvermijdelijk zijn ze met elkaar verbonden. Artiesten, activisten, journalisten, professionele fotografen, “burgerjournalisten”, mensen die de straat op komen voor rechtvaardigheid,… ze maken noodzakelijk deel uit van een constante machtsoefening. De sociale media maakt deze wisselwerking ingewikkelder, maar ook interessanter en rijker.

Een wakkere bevolking in Latijns-Amerika die op straat komt, ligt in lijn met de historische rol van straatprotest in Latijns-Amerika, en vindt vandaag een nieuwe dynamiek dankzij de sociale media. Dit is niet alleen waar voor de stedelijke strijd van burgers. Ook strijdpunten van inheemse volken die zich bedreigd zien door ontginningsactiviteiten in uithoeken van de Latijns-Amerikaanse republieken, worden opgevoerd op de sociale media. Schendingen van de rechten van inheemse volken komen zo vaker tot bij de stadsbewoner. Een verhaal uit de Amazone kan via een digitaal platform terechtkomen op de actieagenda van de stedelijke bevolking in de straten en pleinen van de stad. Foto- en videojournalistiek zijn daarom belangrijke communicatiemiddelen voor de lokale inheemse bevolking.

(Hoop) na de straatacties

Tonen de acties van de bevolking op straat hoop op verandering? Bereikt het volk iets via de weg van de straat?

Baud kent aan de sociale bewegingen in Latijns-Amerika een belangrijke rol toe. Hun stem op straat compenseert hun afwezigheid in het politieke debat. Dit leverde volgens de hoogleraar een belangrijke bijdrage aan de democratisering van de Latijns-Amerikaanse samenleving. Het zorgde er bijvoorbeeld voor dat er meer aandacht kwam voor de situatie van de inheemse bevolking. Ook de Ni Una Menos beweging en de anti-mijnbouw beweging slagen er in om via straatprotest urgente thema’s op de agenda te zetten.

Toch heeft volgens Baud niet iedere straatbeweging zo’n positieve invloed. In Argentinië bijvoorbeeld zijn straatprotesten vaak zorgvuldig politiek georkestreerd. Zelfs de Moeders verloren volgens Baud onder de Kirchners hun onafhankelijkheid. ‘Het zou natuurlijk beter zijn als de problemen vanaf het begin veel directer binnen de bestaande instituties besproken en opgelost worden’, merkt Baud op.

‘Ons eerste doel is niet achteruit gaan’, stelt Pimentel. ‘We beleven moeilijke momenten, maar onze hoop is dat de Brazilianen met alles wat ze nu meemaken vooruit kijken en meer politiek bewustzijn ontwikkelen. En dat ze op deze manier actiever gaan deelnemen aan de politieke discussieruimtes en kritischer zijn tegenover de media, tegenover de kandidaten die deelnemen aan de verkiezingen, en de voorstellen van de verschillende politieke partijen.’

Activisten vinden elkaar in de hashtags, maar zoeken daar ook voorbij de straat op.

Er leeft in activistisch Latijns-Amerika grote solidariteit waarbij de manifestanten elkaar vinden in de hashtags, maar daar ook voorbij de straat op zoeken. Diverse groepen veroveren de publieke ruimte, van vrouwen die ook volwaardig en veilig op straat willen komen, tot de eis voor veilige abortus en daarover een openlijk debat te kunnen voeren. De straten en pleinen van Argentinië waren geen open veilige plaatsen. Vandaag komen de Moeders van de Plaza de Mayo de straat op, gesteund door een groot deel van de bevolking, en behalen ze een overwinning in de politiek.

In Argentinië kwam Ni Una Menos in april van de straat naar de Senaat. Ze lazen een document voor waarin ze zich uitspreken tegen een strafrechtelijke politiek en meer aandacht voor preventie vragen. Raf Custers benadrukte in MO* naar aanleiding van de corruptieonderzoeken in Brazilië dat als de druk van de straat er niet was geweest, het gerecht ook nooit zo diep was gaan spitten.

Volgens Dau is, gezien de recente gebeurtenissen, de weg voor Brazilië nu eerst Temer omverwerpen: ‘Velen hebben het over algemene verkiezingen, maar Temer blijft president, en voorlopig zegt hij dat hij niet zal aftreden.’ Dit kan na de straatacties van vandaag veranderen. Wat het toekomstscenario ook is, de fotograaf ziet een belangrijke rol weggelegd voor een strijdbare bevolking.

Ook de fotografen van de Red de Acción Fotográfica benadrukken het belang voor Argentinië om ‘de straat in te nemen als een strijdveld’: ‘Wij zijn de stemmen van zij die hier niet meer zijn. Daarom is het zo belangrijk te beseffen wat er gebeurd is in de geschiedenis van Argentinië en te laten zien dat we duizenden zijn, en alle dagen gerechtigheid blijven vragen.’